Наурызнама
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: «Қазақтың қазақ болғанда өзіне арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы — Наурызнама», — деп жазыпты. Қазақ халқы жаңару мен жаңғырудың, ізгілік пен ырыс-берекенің бастауы — Наурыз мейрамын тойлау дәстүрін «Наурызнама» деп атаған. Бұл мейрамда халық бір-бірімен төс түйістіріп көрісіп, ескі өкпе-назды ұмытып, жаңа жылды қуанышпен қарсы алған. Бірнеше күнге созылатын Наурызнама мерекесінде жұрт әдемі киімдерін киіп, ән айтылып, күй тартылып, өлең оқылып, жыр төктіріп, бәйге шаптырып, көкпар тарттырып, әдемі ойын-сауықтар ұйымдастырылған. Киіз үйлер тігіліп, тайқазандар асылып, наурызкөже пісірілген.
Бүгінде елімізде Наурызнама ерекше ұйымдастырылып келеді. Былтыр Президенттің бастамасымен Найрыз мейрамын тойлаудың жаңа форматы қолға алынған болатын. Осылайша қазақ жұрты 14 наурыздан бастап 24 наурызға дейін он күн бойы Наурыз мейрамын сән-салтанатымен тойлап жатыр. Амал мерекесінен басталатын онкүндік бірнеше тақырыптарға бөлінген.
Наурызкөже
Қазақ халқының дәстүрлі асы, Наурыз мейрамының басты тағамы — наурызкөжені дайындау көктемгі жаңарудың, молшылықтың және татулықтың символы саналады. Наурыз мерекесінде әрбір шаңырақта наурызкөже дайындалып, көрші-қолаң, туыс-туған бір-бірінің үйіне қонаққа барып, осы көжеден дәм татады. Бұл дәстүр адамдар арасындағы сыйластық пен құрметтің белгісі ретінде бағаланады.
Наурызкөже жеті түрлі тағамнан жасалады, бұл сан қазақ халқының танымында қасиетті болып есептеледі. Жеті тағамның әрқайсысы белгілі бір мағынаны білдіреді, мәселен, су— тіршіліктің көзі, тазалық, өмір дегенді білдірсе, тұз— татулық пен бірліктің белгісі, сүт— ақтық пен адалдықтың нышаны, ет— молшылық пен тоқшылықтың символы, бидай— ырыс-берекенің белгісі, май жылылық пен қуатты, құрт, айран денсаулық пен күш-қуаттың символы дегенді білдіреді деседі. Наурызкөже — қазақ халқының дархан көңілі мен қонақжайлығын көрсететін тағам. Көжеден ауыз тиген адам жыл бойы тоқшылықта жүреді деп есептеген. Наурызкөже — тек қазақ халқына ғана емес, Орталық Азия халықтарына да тән тағам.
Наурызкөк
Наурызкөк—көктемде алғаш ұшып келетін жыл құстарының бірі. Өкпек есіп, қар ери бастағанда өзгелердің алды болып ұшып келетін жұдырықтай ғана жыл құсын қазақ наурызкөк, наурызек немесе көкқұс деп атайды. Қазақтар оны Наурыз мейрамының жаршысы, көктемнің, жаңа жылдың басталу белгісі деп санаған.
Наурызкөкті көрген адам ерекше қуанып, оған ізгі ниетпен қарап, жақсылық тілеуі керек деген наным-сенім бар. Сонымен бірге кейбір өңірлерде бұл құсты алғаш көргенде «Наурызкөгім, келдің бе?» деп тілек айтып, қуанышпен қарсы алған.Наурызкөкті өлтіруге немесе қууға болмайды, өйткені ол көктемнің жыл хабаршысы саналады.
Наурызша
Наурызша — жаңа жылдағы жылылықтың белгісі.Наурыз айында ашық күндері қылаулап жауған жұқа, үлпілдек қиыршық қарды «Наурызша» деп атаған.
Қазақтың әдет-ғұрпында наурызда жауған қарды жақсы ырымға балаған.
Наурыз төл
Дәл Наурыз мерекесі күндері туған малдың төлін қазақ «Наурыз төл» деп атаған. Қазақ халқы бұл төлді ерекше жақсы ырымға балап, қасиетті санайтын болыпты.
Малшылар Наурыз төліне ерекше күтім жасап, «көктемнің алғашқы сыйы» деп бағалаған.Мұндай төлдерді кейде сатпай, арнайы бағып, өсіретін болған.Егер жылқының құлыны дәл Наурызда туса, оны ерекше күтімге алып, ат бәйгесіне баулитын болыпты деседі.
Наурыз бата
Наурыз бата— Ұлыстың ұлы күні, Наурыз мейрамында үлкендердің жастарға, жалпы халыққа беретін ақ батасы. Бұл бата Наурыздың құт-берекесін тілеп, жаңа жылда ырыс мол болсын деген ниетпен айтылады.
Наурыз батаны көбіне ақсақалдар, қариялар, ел ағалары береді. Батада жаңа жылдың жақсылығын, халықтың ырысты, берекелі болуын тілейді. Наурыз бата үлгілері: дәстүрлі наурыз бата,мал-жанға арналған бата, ұрпаққа, жастарға арналған бата.
Үт
Көне жұлдыздық есепте наурыз айын «үт» деп те атаған. Наурызда ауа райының жылынатынына байланысты «үт кірді, үсік шықты» деп айтатын болыпты. Күн сәулесінің үйдің, саңлау тесіктен түскен тозаңдануын да қазақ «үт кірді» деп оны жақсылыққа балаған. «Үт кірді, үйге құт кірді» деген мәтел осыдан қалған деседі.
Наурыз жыры
Наурыз жыры— қазақ халқының Наурыз мейрамы кезінде орындалатын арнау, бата, өлең, жыр түріндегі шығармалар. Бұл жырларда көктемнің келуі, табиғаттың жаңаруы, ырыс пен береке, жақсылық пен татулық жырланады.
Наурыз жырында құт-береке тілеу, көктемгі табиғатты мадақтау, жаңа жылды қарсы алу, наурызкөжені мадақтау секілді сөздер айтылады. Наурыз жырының соңында елге, халыққа ақ тілек, бата айтылады.
Наурыз жыры — тек ән емес, ұлттық бірлікті, татулықты, табиғатқа деген құрметті, жаңа жылға деген сенімді білдіретін дәстүрлі өнер түрі. Ол халық ауыз әдебиетінің үлгісі ретінде сақталып, бүгінге дейін Наурыз мейрамының басты нышандарының бірі болып келеді.
Алтынкүрек
Батыстан соғатын жылы жел, көктем лебін қазақ «Алтынкүрек» деп атаған. Ол қар мен мұзды ерітеді, тоңды жібітеді, суық ауамен араласа отырып, оның ызғарын сындырады. Ал алтынкүректен соң жер бетінен қылтиып бәйшешек көрінеді.
Бұл жел жер бетіндегі қар мен мұзды бес-алты сағаттың шамасында түгелдей ерітетіндіктен, яғни қыс бойы адам күрекпен күреп тауыса алмаған қарды бір өзі «күреп» тауысатындықтан, халқымыз оны «Алтынкүрек» деп атаған.
Қызыр түні
Қызыр түні—Наурыз мейрамы қарсаңында болатын қасиетті түн. Бұл түнді халық ерекше қадірлейді, өйткені Қызыр ата жер бетін аралап, бақ-береке, ырыс-ынтымақ сыйлайды деген сенім бар.
Қызыр ата— қазақ мифологиясында қасиетті бейне, жақсылықтың жаршысы, құт-берекенің иесі. Бұл түні адамдар есіктерін ашық қалдырып, дастарқанын жаяды, себебі Қызыр баба келіп, үйге құт дарытады деп сенеді.
Қызыр түніне қатысты наным-сенімдер: бұл түні адам қандай тілек тілесе, сол орындалады; кімде-кім жақсылық жасаса, ол еселеніп қайтады; наурыздың алдында жаңбыр жауса, Қызыр ата ақ батасын берді деп есептеледі.
Амал мерекесі
Амал мерекесі— қазақ халқының көктемді қарсы алу дәстүрлерінің бірі. Ол 14 наурыз күні атап өтіледі және «Көрісу күні» деп те аталады. Көрісу дәстүрі қазақтың көшпелі өмір салтымен байланысты. Қыстан аман шыққан халық көктемнің басталуын осылай атап өткен.Бұл күн —жақсылықтың, жаңарудың, ағайын арасындағы татулықтың белгісі, ескі жылмен қоштасып, жаңа жылға аман-есен жеткеніне шүкіршілік ету дәстүрімен байланысты.
Бұл күні адамдар бір-бірімен «Амал мерекесі құтты болсын!», «Жасың құтты болсын!» деп көріседі, ағайын-туыс, көрші-қолаң бір-бірін қонаққа шақырып, наурызкөже әзірлейді.
Амал мерекесінде адамдар бір-бірімен қол алысып, төс қағыстырады, амандығын сұрайды, үлкендер жастарға ақ тілек айтып, бата береді, жастар үлкендерге, алыстағы ағайын-туыс бір-біріне сәлем бере барады. Сондай-ақ бұл күні
адамдар бір-біріне көмек көрсетіп, қайырымдылық жасайды.
Бестоғынақтың бет жауары
Наурыз айының соңында шаруаға жайлы жағдай туғызар 5-10 күндік жауын-шашынды амалды «Бестоғынақтың бет жауары» деп атайды екен.
Наурыз мейрамынан кейінгі кезеңде күн жылынып, қайта суытатын, боран болуы мүмкін.Көктемгі өтпелі кезең болғандықтан, малшылар малын суықтан қорғауға дайындалады.
Наурыздан кейінгі күндерде ауа райының суытуын білдіретін халықтық атау«Бестоғынақ» делінсе, «Бет жауар» атауы суық желдің адамның бетіне соғып, ызғарлы әсер беруінен шыққан деседі.
Бұлақ басына ақ құю
Қазақ халқының табиғатты құрметтеу, таза су көздерін қорғау және жақсылық тілеу мақсатында орындалатын ежелгі дәстүрі — бұлақ басына ақ құюдәстүрі көбіне Наурыз мейрамы кезінде, сондай-ақ жаңа жыл, көктемгі жаңару кезеңінде атқарылған. Бұлақтың көзін ашу, оны тазарту адамның өз өміріндегі жаңа кезеңге дайындалуын білдіреді.
Бұлақтың көзін ашу үшін табиғат жанашырлары, ауыл ақсақалдары немесе жастар бірігіп, бұлақтардың маңын тазартады. Бұлақтың басына сүт, қымыз, шұбат немесе таза су құйылады. Бұл рәсім кезінде үлкендер ақ бата беріп, жақсылық тілейді. Кейбір өңірлерде бұл дәстүр бұлақ басына тал егіп, гүл отырғызумен қатар жүреді.
Наурызшешек
Наурызшешек—көктемде, наурыз айында алғаш гүлдейтін өсімдіктердің бірі. Бұл өсімдік табиғаттың жаңаруының, көктемнің басталғанының белгісі болып саналады. Ақ, сары, күлгін немесе көгілдір реңкті өсімдік Қазақстанның түрлі аймақтарында, әсіресе жазық дала, тау бөктерлері мен орманды жерлерде өседі. Ол наурыз айының басынан бастап сәуірге дейін гүлдейді.
Халық наурызшешектің гүлдегенін көргенде «Көктемнің лебі сезілді!» деп, жыл маусымының ауысқанын аңғарған. Яғни бұл өсімдік табиғаттың қайта тірілгенін, жердің жаңарғанын, тіршіліктің жанданғанын білдіреді, ол қазақ халқы үшін берекенің, жаңа өмірдің белгісі болған.
Наурызшешек Қызыл кітапқа енген сирек кездесетін бағалы өсімдіктер қатарында.
Наурызшешекті үзіп, жұлмаған. «Биыл біреуін үзсең, келесі жылы он гүл шықпай қалады» деген ырым бар. Яғни наурызшешек – тек өсімдік қана емес, ол Наурыз мейрамының табиғи символдарының бірі.
Ашық ақпарат көздерінен әзірленді.
