Дәстүрлі діннің өкілдері немесе саяси қуғын-сүргін құрбандары

Қуғын-сүргін

Мұсылмандық — адамзат мәдениетінің даму тарихында орны ерекше өркениет. Қазақстанда сонау IX ғасырларда ислам діні халықтың санасында орын алып, мұсылмандық бағытта даму жолына түсті. Қазақ қоғамының ажырамас құндылықтар жүйесін жасаған әдеп, имандылық, діншілдік атадан балаға мұра болып келді. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары кеңес билігі нық орнығып, құдайсыз қоғам құруға бағыт алды.

Жиырма бағыттағы жұмыс

Құдайсыздар қоғамы өздерінен білімі және діни сауаты  жоғары тұлғалармен күресу үшін кеңес үкіметінің аймақтарында антидіни ұйымдар құрды. Соның бірі  — Қазақстан аймақтық комитетінің (Казкрайком) жанындағы уағыз-насихат бөлімінің (агитационно-пропагандисткий отдел, АПО — авт.) бір құжатында ХХ ғасырдың басынан бастап қазақ жастары арасында мұсылмандыққа қызығушылықтың артып келе жатқандығы туралы дабыл қағады. Қазақ ауылындағы қоғамдық қарым-қатынас, саяси, нарықтық қатынастардың барлығы ислам дінімен тікелей байланысты. Қазақ ауылындағы діндарлықтың артуына мұсылмандық ұйымдар және діни тұлғалардың (ишан, молда — авт.) ықпалы жоғары. Олар ауылдағы ұсақ және ірі буржуазиялық, ұлтшылдық ұстанымдарға рухани қолдау береді. Жалпы бұл құжатта қазақ қоғамындағы діни сананы кеңестік шығыс елдердегі мұсылмандықпен салыстырғанда, қазақтарда жартылай патриархалдық рулық қарым-қатынаста діннің ықпалы ерекше. Яғни әр рудың молдасы бар. Сонымен қатар қазақ қоғамында діни фанатизм қалыптасқан, кеңестік қоғамда сопылар, ишандар қозғалысы сақталған. Кеңес билігі әлсіз өңірлердің ауылдарында кеңестік құқық нормаларының орнына шариғат соты мен ақсақалдар, ру басшылары мен байлардың қоғамдағы ықпалы жоғары екендігі баяндалады. Қазақ ауылындағы тұрғындар арасындағы діндарлықтың артуы мен мұсылмандық қозғалыстың дамуы сырттан келетін мұсылмандық ұйым өкілдерінің (татар және өзбек) консервативтік діни қайраткерлердің белсенді діни қызметтерінің орны ерекше екендігін көрсетеді. Қазақ қоғамындағы мұсылмандықтың дамуының басты себебі және кеңестік биліктің Қазақстанда дін саясатын жүргізудегі қателігі — қазақ қоғамындағы мұсылмандық діни ұйымды Орталық діни басқармаға кіргізуі (Уфа қаласындағы ОДБ, ЦДУ) үлкен қателік болды деп көрсетіледі. Қазақ қоғамындағы діннің дамуын тежеу мақсатында әсіресе мұсылмандық қозғалыстың қызметін тоқтатуда кеңес билігі дінге тікелей шабуылға кірісіп, Крайкомның бюросы 20 бағыттан тұратын шешім қабылдайды. Олар — 1.Орталық комитеттің шешімімен 18 жасқа дейін діни білім алуға тыйым салу. 2.Қазақ қоғамынан мұсылмандық діни басқарманы ажырату, діни қызметтің басшылық жүйесін, діни қайраткерлердің қызметін тоқтату, оларды жою, бірін-біріне қарсы қою. 3.Қазақ ауылында партия қызметін жандандыру, тек қазақ қоғамында ислам дінін теріс түсіндіру, ислам дінін материалистік идеялармен түсіндіріп, қоғамдағы шариғат туралы түсініктерді жою.

4.Қазақ ауылында діни қайраткерлерді, молдалар, ишандар мен сопылардың діни сезімі мен ар-ожданына қайшылық келтірмей, олардың қоғамдық, құқықтық, білім-ағартушылық, емшілік-тәуіптік қызметімен күресуді жүйелі жүргізуді ұйымдастыру. Ол үшін қазақ ауылында кеңестік қоғамды дәріптейтін, қазақ тіліндегі мерзімді баспа, театр, жастар арасында комсомол ұйымын, кеңестік халықтық сот жүйесін құру. 5.Қазақ ауылында кеңестік мектептердің қызметін күшейту. Бүкіл кеңестік мектептер қазақ ауылында мәдени-ағартушылық пен саяси-ағартушылықтың орталығына айналуы қажет. Ол үшін мектептерде тұрғындардың, оқушылардың басын қосатын неше түрлі ұйымдар ұйымдастырылу керек. Мысалы, табиғатты аялаушылар, өлкетану, ауыл шаруашылығы, сауаттылық, құқықтық сауаттылық және басқа кружоктар, шығармашылық ұйымдар ұйымдастыру. 6. Жалпы білім беру мектептері мен сауат ашу курстарында белсенділік танытқан тұрғындарға әрдайым материалдық қолдау беру, оқулықтармен қамтамасыз ету. 7. Кеңестік мұғалімдердің саяси тәрбиелік, саяси сауаттарын арттыру. Кеңестік қоғамды діннен бөлу, педтехникумдарда білім және тәрбиелік мазмұндағы жұмыстарды жүйелеу. «Жаңа-Мектеп» журналында үнемі кеңестік білім мен қоғамды дәріптейтін мақалаларды жариялау. 8. Заң актілері негізінде мешіттердің жанындағы мектептерді кеңестік мектеп типінде реформалауға жол бермеу. Олардың жалпы білім беруін және  халықты сауаттандыру жұмыстарын тоқтатып, тек діни рәсім орнымен шектеу. 9. Тұрақты немесе уақытша оқытушыларға мұсылмандық діни білім беруге рұқсат етпеу. 10. Мешіттерде діни білім алуды ұйымдастыруды губерниялық әкімшілік бөлімдерден ғана рұқсат сұрауды ұйымдастыру. 11. Мұсылмандық сенім бойынша заңбұзушылықты діни қауымның мүшелеріне емес, діни қызметкерлерге жекелей жауапкершілікті арттыру.

12. Мешіттен тыс жерлерде заңсыз ашылған мұсылмандық мектептердің қызметін тоқтату. НКВД басшылығымен ауылдарда тексеріс ұйымдастыру. 13. Қазақ қоғамындағы мұсылмандық діни басқарманың қаржылық жұмысы өте белсенді. Діни басқарманың материалдық базасын тексеру, жұмысын бақылау, салық салу. Халық арасында молдаларға қаржылық көмек беру және садақа, қоғамдық қорлар қызметін тоқтату. 14. Мұсылмандық діни басқармалар мен ишандардың мүлкін, жерлерін тәркілеу. 15. НКВД-нің және (ГИК) көмегімен қазақ қоғамындағы молдалардың «неке және отбасы» қызметін толық тоқтату. 16. Мұсылмандық діни басқарманың қызметін толық тоқтату мақсатында олардың өкілдерін қазақ халқының бас қосатын орындарынан шектеп, жәрмеңкелер, ұлттық мейрамдар, әртүрлі съездер, жиналыстарда кеңестік қоғамды дәріптейтін саяси-ағартушылық жұмыстарды ұйымдастыру. 17. Мұсылмандық діни басқарманың жастар мен әйелдер арасындағы белсенділігі артқандықтан, Крайком мен әйелдер бөлмі (Женотдел — авт.) Крайком құзіретіне бір ай көлемінде нақты кеңестік қоғамды дәріптейтін іс-шараларды ұйымдастыру арқылы жастар мен әйелдер арасында антидіни үгіт-насихатты арттыру қажет. 18. Қазақстандағы антиисламдық жұмыстарды арттыруда келесі іс-шараларды атқару қажет. Атап айтсақ, 1927-1928 жылдары барлық мектептер, текникумдар, жоғары оқу орындарында, әсіресе, педагогикалық бағытта білім алушыларға антиисламдық үгіт-насихаттағы бағдарламаларды құру, әдіснамалар мен әдебиеттерді баспадан шығару және қамтамасыз ету мақсаты қойылған. 19 және 20-шы бағыттары — Қара-Қалпақ өңіріндегі діни ахуалды зерделеу мен ондағы мұсылмандық қозғалыспен күресудің жолдарына баса назар аударылған.

Осылайша ХХ ғасырдың 30-жылдары Қазақстандағы мұсылмандық қозғалыс жойылды. Діни қайраткерлер, оның ішінде ишандар, хазіреттер, молдалар, сопылар қудаланды, дауыс беру құқығынан айырылды, кеңестерге саяси көзқарасымен қарсылық пікір білдіргендерді «халық жауы» деген қара тізімге іліктіріп, көзін жойды, ату жазасына кесілді, он жылға еңбек лагерлеріне айдалды. Жалпы, жазықсыз жапа шеккен діни қызметкерлерге кеңестік билік қылмыстық заңының 58, 59-баптарымен айып тағылды.

Мұрағаттық дерек: қудаланған 500 тұлға

Көненің көзін көрген ақсақалдардың айтуынша, Қазан төңкерісіне дейін өлкеде шамамен 240 мешіттің болғаны айтылады. Анықталған мұрағат деректерінде  ХХ ғасырдың 20-жылдарында тіркеуге алынған 204-ке жуық мешіт, 88 православиелік шіркеу, 109 әртүрлі мінәжат үйі болғандығын айғақтайды.

1920-1930 жылдары кеңес билігі дін қызметкерлерін, діндарларды азаматтық құқық пен еркін ойшылдықтан ажыратты, қазақ қоғамында дін мен діни тұлғалардың ықпалын жойды. Дін қызметкерлері қоғамға қауіп төндіретін топқа, қылмыскерлерге теңестірілді. Әсіресе көпшілік мойындаған ишандар, молдалар тергеуге алынды, жеке мүліктері тәркіленді. Сайлау құқынан айырылып, тәркілеуге ұшыраған атақты ишандар мен хазіреттердің тізімі мұрағат құжаттарында зерттеу барысында анықталды. 1927 жылдың 15 қаңтарындағы «Аса кұпия» деген кұжатта дауыс беру құқығынан айрылған діни қайраткерлер мен ишандар, молдалардың тізімі жасақталған. Олар — Дощанов Габдулла, Абаниев Алекар, Айлитов Жуздубай, Актанов Шулан, Бтимбаев Абдулла, Баламбетов Сулейман, Досмагулов Жуламан, Жамансарин Айнағул, Жакебаев Абдулла, Истлеуов Cагидулла, Кошмухамедов Мухаметдин, Кұлмағамбетов Айтхожа, Куйшубаев Мирман, Наурузгалиев Ибат, Ташкенов Баймагамбет, Таубаев Теммагамбет, Сеитгазыев Дощан. Имам-хазіреттер — Шагимарданов Абдулхаким, Нуртазин Абдрахман,  Кошмухамедов Хайрулла, Изтлеуов Жантлеу, Уркенов Сулейман, Тлеубаев Сафаргалий, Жумагулов Сагидулла, Исангалиев Галим, Уразалин Уразмухамед, Тюрабаев Жумагалий, Абдуллин Бисан, Абдрахманов Хажгазы,            Адиев Жумаш, Дюсенов Нурмухамед, Рахманкулов Мубарак, Саркулов Абдул-Карим, Абдрахманов Хажгазы, Умбетов Нурмухамед, Исембеков Курбан, Мухамедов Тагир, Хасанов Муллагазы, Байкадам Шакиратдин, Табажанов Сальмен, Жленалин Хусаин, Абдыров Ажекарий, Исказин Самбай, Сафин Заяляги және басқалары.

Құжаттың алғашқы тізімінде «аса қауіпті, кеңес қоғамына зиян келтіреді, шетелдермен байланыстары бар» деген қазақ ауылында белсенді, мәртебесі жоғары ишандар тұрса, одан кейін молдалар мен хазіреттер тұр.  Негізінен, бұл діни қызметкерлердің кейбірі — кеңес үкіметі құрылмай тұрып-ақ қажылық сапарына барып, парызын өтеген тұлғалар. Сондықтан көптеген діни қызметкердің кеңес үкіметі құрылмай тұрған уақыттағы өмірі, қоғамдық қызметі зерделеніп, НКВД-ның бақылауында болды. Жалпы мұрағат дерегінде Ақтөбе өңірі бойынша қудалауға ұшыраған, жалпы сайлау құқынан айырылған және тәркілеуге ұшыраған діни тұлғалардың саны бес жүзден асады. Сондықтан да аталған діни қызметкерлердің қоғамдық қызметі мен тарихы зерттеуді қажет етеді.

Тамға көмілген кітаптар

Жоғарыдағы деректе келтірілген діни қайраткерлердің қоғамдық қызметі мен өміріне тоқталсақ, Ақтөбе өңірінде 1920 жылдары кеңестер билігі күшейіп, дін қайраткерлерінің қызметін қызыл әскер сынға алды. Қудалауға түскендердің бірі —Сары ишан. Оның бабасы Әбілхайыр хан ордасында қызмет жасаған Керейт Мүсірәлі шайхы Әзиздің (1856-1934) ұрпағы Қожахмет Үмбетұлы бұрынғы Қарабұтақ (Әйтеке би) ауданының жерінде өмір сүрген. Қайтыс болар шағында «Шаңғытбай қажы жатқан жерге жерлеңдер» деген ұрпағына өсиет қалдырған екен.

Сары ишан — жастайынан діни оқыған, патшалы биліктің нұсқауымен 1893 жылы Қарабұтақ ауданына келген дін қызметкері. Ыскөл, Сарыоба деген жерлерге мешіт-медресе салдырып, бала оқытқан. Халық оның даналығына, діншілдігіне риза болған. Көпшілік оны құрмет тұтқандықтан Сары ишан болып аты аңызға айналған. 1912 жылы Сары ишан Ырғыз уезінің мұхтасибі (мұсылман елдерінде дін қағидаларының орындалуын бақылаушы адам — авт.)болып қызмет атқарған. Ал 1928 жылы Сары ишанның мешіті құлатылады. Кеңестің жендеттерінен тығылып, тасаланып  жүрді. Қырғын тәркілеу кезінде 1929 жылы мал-мүліктері тіркеуге алынып, тәркілеуге ұшырады. Кеңестердің дінге қарсы ызғарынан алыстау үшін кейін Нұраға, одан соң Нөкіс (Өзбекстан, Қара-қалпақстан АР) қаласына көшеді. 1933 жылы атақонысын аңсап, еліне оралады. Имансыз қоғамның, биліктің дінге, дәстүрге қарсы озбырлық амалдарын көрген дін қайраткері өкінішпен қайғыра, науқастанып, 1934 жылы дүниеден озған.

Сары ишанның ұлы Әбдіғани 1884 жылы Ыскөлде дүниеге келген, 1937 жылы шейіт болды. Ол Самарқанд, Хиуа, Бұқара қалаларында 15 жыл жүріп,  жоғары діни білімге ие болған, әкесінің ишандық дәстүрін жалғастырушы. Оқуын бітіргеннен  кейін 1912 жылы Уфа қаласында өткен діни қайраткерлердің құрылтайына қатысып, Ырғыз уезінің солтүстік аудандарына бас имам болып тағайындалған. Әбдіғали молда 1927 жылы ұсталып, жер аударылған. 1930 жылы елге оралған. 1937 жылы Шаңғытбай қажының екі баласы ұсталып, айдалғанын көрген Әбдіғани молда бүкіл діни кітаптарды әкесінің тамына көміп, діни қызметін тоқтатқан.

1937 жылы Әбдіғаниды қызыл әскер ұстап әкету туралы мынадай деректер бар: Қожахметов Әбдіғани (Әбдіғали) 1902 жылы Қарабұтақтың 18-ауылында туған. Кәсібі — ұста, малшы.  1937 жылы кыркүйектің үшінде  Ақтөбе облысының УНКВД (Ішкі істер халық комиссариаты басқармасы)ұстап, КСРО-ның ҚК-нің 58-1 бабы бойынша астыртын үгіті үшін ату жазасына кесілген. 1965 жылы 19 маусымда Ақтөбе облыстық сотының шешімімен қаралған істе қылмыстық құрам анықталмағандықтан ақталған.

Тәлкекке түскен тағдырлар

Ақтөбе өңіріндегі атақты ишандардың бірі  — Балмағамбет ишан (1855-1918 жж.). Қазанда діни білім алады. Жоғары діни білім алған Балмағамбет ишан ауылда мешіт салған. Мешіт құрылысының қашан басталғаны туралы деректер сақталмаған. Бірақ ишанның немересі Жәлел Сүлейменұлының айтуынша, 1916 жылы құрылысы аяқталып, мешітті екі жыл ишанның өзі ұстаған. Мұнда бала оқытып, шәкірт дайындаған. Кейін оның бұл жолын жалғыз ұлы Сүлеймен мақсұм (1896-1937 жж.) жалғастырады.

Балмағамбет ишан мешіті өзінің архитектуралық келбеті жағынан Темір қаласында қазірге дейін сақталған, мешіт үлгісімен салынған деседі. Айшығы биік, үлкен ғимарат болған. Елде кеңес өкіметі өз билігін орнықтырып, ұжымдастыру науқаны басталғанда, ишанның баласы Сүлеймен мақсұмның мал-мүлкі, мешіт ғимаратынан басқа 600-дей қой, 300 ірі қара тәркіленіп, көршілес Карл Маркс колхозының 20-шы ауылына жер аударылады. Ақыры 1937 жылғы саяси науқанның құрбаны болады. 1940 жылдардың басында мешіттің алдымен есік, терезе, ағаш тақтайлары тоналып, кейінірек айшығы құлатылып, кірпіштерін жергілікті совхоз елуінші жылдары мал қораларын салуға пайдаланған. Дегенмен Ембі қаласынан батысқа қарай 18 шақырым, бұрынғы Ембі совхозының орталығы — Родник ауылына баратын жол бойындағы бұл жерді жергілікті халық әлі күнге дейін мешіт деп атайды.

Ақтөбе өңірінде тақуалығымен танымал болған молда — Құрманалы Нұртай (1882-1949 жж). Ол көкірегіне дін жолын, иман жолын түйіп, Құдайға құлшылық еткен. Дүниәуи тіршіліктен бас тартып, дінін берік ұстаған адам. Ол Уфада Ғалия медресесінде дәріс алған. Ақтөбе өңіріндегі Жұрын ауылы маңында мешіт ұстап, ислам дінін насихаттап, ел арасында уағыз айтып, балалардыдіни сауаттандырған. 1914 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия мұсылмандарының құрылтайына қатысқан. 1929 жылы заман зұлматы қудалау кезінде ұсталып, Қарқаралыға жер аударылады. Кейін 1937 жылы тағы ұсталып, түрмеге қамалады. Дініне берік Нұртай ата түрмеде отырса да, намаз оқуын жалғастыра берген. Діни сауаты мықты, дұғаларды жатқа білетін Нұртай ата түрме күзетшілерін үлкен таңғалысқа қалдырады. Оны күзетшілер қараңғы темір торға қамап, есігін бекітіп қоятын болған. Ол әр намаздың уақыты болғанда далаға шығып, жайбарақат намазын оқып отырады екен. Оны көрген түрме қызметкерлері оны «әулие» деп санаған.

Ақтөбе өңірінде ишандық дәстүрмен танымал болған діни тұлғалардың бірі Қозайдаұлы Пәтуәлі (Муханбетуәли) ишан. Ол 1862 жылы Шалқар ауданының №7 ауылында туған. Пәтуәлі ишан Бұхарадағы Хазірет Рахымберді медресесінде оқыған. Оқуды бітіргеннен кейін өзінің туған өлкесі Шалқарға келіп, атақты би Мырзағұл Шыманұлы, Тотан бай салдырған мешітте бала оқытып, ұстаздық қызмет атқарды. Емші, көріпкелдің сол кезде айтқан пәтуәлі, дуалы сөздері үшін  халық Пәтуәлі ишан деп атап кеткен. Атақты би Шыманұлы Мырзағұл, ақын Кердері Әубәкір, Тотан бай, Батақтың Сарысы, Сарышолақ шайыр сияқты елге белгілі адамдармен араласқан. Дала комиссары Ә.Жангелдинмен кездесіп, оған ақыл-кеңес берген деген де дерек бар. Пәтуәлі ишан — мұсылманшылық сабақ үйретумен қатар, мешітке жақын жерге бау-бақша салып, халықты диқаншылық кәсіпке үйреткен. Кезінде ауыл жұртын мұсылманшылыққа уағыздап, бала оқытып, адам емдеп, халыққа мәлім болған. Пәтуәлі ишан туралы әңгімелер, оның көріпкелдігі, айтқан болжамдары мен пәтуәлі сөздері халық арасында кең таралып ұрпақ санасында қалған.

Н.Байғанинің «Ақын» атты Сарышолақ  Боранбайұлы және халықтың көтеріліске шығу оқиғасы турасындағы поэмасында Пәтуалы ишанның есімі көрсетіледі. Қуғын-сүргін заманында Пәтуәлі ишан «халық жауы» ретінде танылып атылған, кейін оның ісінде қылмыстық әрекеттің жоқтығы ақталды.

Қудалауға ұшыраған тағы бір діни тұлға, хазірет — Хусайн Накешұлы Байгелдинов.1893 жылдың 15 сәуірінде Ойыл ауданының  бұрынға №6 ауылында (Ащыойылда) дүниеге келген. Жоғары діни білімді, бірнеше тілді меңгерген діни қайраткер. Уфада оқыған, бала оқытқан. Бекет әулиенің шәкірті Шектібайдың ұрпағы. Бекет әулиенің асатаяғын ұстаған төртінші ұрпақ. Ол ХХ ғасырдың 20-жылдардың соңына қарай Ащықарадағы (қазіргі аты Ақыраб — авт.) тумаларымен бірігіп, Хобда ауданы Ақыраб жерінде мешіт салған. Ол қысқа мерзім мешітті басқарады. Бұл 1924-1927 жылдарда болатын. Хусайнға кеңес заманының қиын кездері, яғни репрессия, 1921-1922, 1931-1933 жылдардағы аштық  ауыртпалықтары дәл келді. Ол Уфа  қаласының соборлық мешітінде 1927 жылдан 1934 жылға дейін қази (муфтияттың діни соты) қызметін атқарып, «хазірет» (исламның жоғары дін қызметшісі — авт.) атанды. Хазірет бай-кулактарды тәркілеу, 1927-1937 жылдардағы діни адамдарды қудалау заманында өмір сүрді. 1928 жылдан бастап оны НКВД, ОГПУ (мемлекеттік саяси басқарманың бөлімі) қудалады. 1929 жылы оны алғаш рет Ойылда тұтқындап, бір ай абақтыда ұстаған. Тергеуден шыққан соң қашып жүрген. Бірақ елде НКВД мен ОГПУ оны исламның теріс уағыздаушысы, билікке қарсы шығушы деп қудалауды тоқтатпады. 1938 жылдың 13 мамырында Орынбор түрмесіне қамауға алынған және осында ату жазасына кесілген.

 Губельман ұсынған агрессивті күрес

 Қазақ қоғамының ажырамас құндылықтар жүйесін жасаған әдеп, имандылық, діншілдік атадан балаға мұра болып келді. Ұзақ уақытты қамтыған мұсылмандық жолды қазақ қоғамынан ажыратуды бірінші рет ХІХ ғасырдың 70-жылдарында патшалы өкімет қазақ даласын толық бағындырған соң, дін иелерімен ашық күрес жүргізді. Қазақ мүфтилік қызметі Орынбор рухани басқармасынан шығарылып, дін мәселесі патшалы биліктің ішкі істер басқармасының қарамағына берілді. Қазақ қоғамындағы мұсылмандық қатал бақылауға алынды. Беделі биік молдалар мен ишандардың қоғамдық қызметіне шектеу қойылды.

Қазан төңкерісінен кейін билікке келген қызылдар жаңа қоғам мен әділетті өмір құрамыз дегені жалған болды.

ХХ ғасырдың 20-жылдары кеңестік билік жаңа қоғамдық қатынастардың моделін құрамыз деген ұранын дәлелдеу мақсатында дінге қарсы күрес ұйымдасқан сипат алды. Дін мен руханиятты қоғамдық санадан  өшіріп, дін иелеріне қарсы күрес жүргізу керек дейтіндер көбейді. Солардың шолақ белсенділерінің бірі  Емельян Ярославский немесе шын есімі Миней Губельман дінмен күрес жүргізуде алғашқы болып, қоғамдық ұйым құру арқылы агрессивті түрде күрес жүргізу керектігін ұсынады.

Дінсіз қоғамды құруда, шолақ белсенділер 1921 жылы атеистер қоғамын құрады. Ал 1922 жылы «Құдайсыздар» (Безбожник) газеті жарық көріп, оның оқырмандары мен қолдаушылары арта түсті. Кеңестік қоғамда дінге қарсы қозғалысты одан сайын арттыруда 1923 жылдың қыркүйегінде Орталық Комитеттің (ОК) нұсқауымен Дінге қарсы комиссия (Антирелигиозная комиссия) атеистік ұйым құруды жоспарлады. 1924 жылдың тамыз айында Мәскеуде «Құдайсыздар» газетінің достары» деген қоғамдық ұйым, «Атеист», «Құдайсыздар Одағы» (1925ж.) деген  ұйымдар құрылды.

Дінге қарсы күрес жүргізуді одан әрі үдету үшін кеңестік билік партиясы ұйымдарға қолдау көрсетті. 1929 жылдың маусымында дінмен күрес жүргізуде ұйымдар ОК-тің бұйрығымен «Жауынгерлік құдайсыздар одағы» болып қайта құрылды. Кеңестік өкімет дінге қарсы шабуыл ұйымдастыруда мынадай міндеттерді жоспарға қойды: 1) дінмен идеялық күрес жүргізу; 2) еңбекшілер санасында атеистік ғылыми дүниетанымды қалыптастыру; 3) діндар тұрғындармен жеке жұмыс жүргізу; 4) атеистік ілімді уағыздаушылар мен үгіттеуші-атеист кадрларды даярлау; 5) көрнекілік плакаттар, музейлерде атеистік негізде көрмелер, оқу құралдары және ғылыми-танымдық әдебиеттерді басып шығару және басқалары жоспарланды. Бүкіл кеңестер одағы аумағында «Борьба против религии — борьба за социализм» деген ұранмен дінге қарсы жұмыс жүргізілді. Осылайша қарапайым қазақ ауылында қатігездікпен мұсылмандыққа  қарсы шаубыл басталды. 1917 жылдан бастап дін қызметкерлерін елдегі болып жатқан әділетсіздіктер алаңдатып, елдің болашағы үшін саяси-қоғамдық қатынастарға белсенді араласа бастады. Қазақстан мен Орта Азияда «Шура-и-ислам» («Исламский совет») және «Шура-и-улема» («Совет духавенства») деген екі саяси ұйым құралады. Бұл ұйымдар кеңестік биліктің дінге қарсы саясатына қарсылық танытып, барынша күрес жүргізді. Мұсылмандық қозғалыс өкілдері ұлттық және діни негізде Түркістан автономиялық мемлекетін құру керектігін алға тартты. Мұсылмандық ұйымның өкілдері Қазақстан мен Орта Азиядағы ишандық және басмашылық қозғалыстарға қолдау көрсетеді және «Қоқан автономиясын» құруда тікелей белсенділік танытады.

Ишандар: «жартылай-феодалдар» немесе «потомственный бай»

Мұсылмандық қозғалыстың өрістеп дамуын тоқтату үшін кеңес өкіметі тоталдық әрекетке көшеді. Дін қызметкерлері және дінді ұстанушылар қатал бақылауға алынды. Бүкіл Қазақстанның аймақтарында тұрғындардың тізімдері, тегі, әлеуметтік санаттары, діни ұстанымы, дүние мүлкі есепке алынды.  Мысалы,

өлкедегі діни тұлғалар бойынша 1929 жылы Ақтөбенің округтік әкімшілік бөлімі даярлаған құжатта, 413 адамнан тұратын діни қызметкердің тізімі берілген. Оның 359-ы мұсылман дін иелері болса, 54-і христиандық дін қызметкері болғандығын көреміз.

Қазақ қоғамында ишандар ғасырлар бойы дамыған дінмен қатар, білім, медицина, саяси-құқықтық және әлеуметтік, сауда-экономикалық мәселелерге араласып реттеп отырды. Қазақ ауылында бір ишанның кем дегенде жүздеген шәкірті (муридтер) болды. Мұрагерлік жолмен ізін жалғастырған ишандар мен сопыларды кеңестік өкімет құжаттарында «жартылай-феодал» немесе «потомственный бай» деген әлеуметтік санатқа жатқызып, ерекше бақылауға алынды.

ХІХ ғасырда өмір сүрген белгілі ресейлік дінтанушы Н.Малицкий«Туркестанские ведомости» газетінде жарық көрген мақаласында: «Ишаны, привлекшие на себя в последниее время внимание русского общества, суть наиболее уважаемые представители особого мусульманского учения, именуемого у европейцев суфизмом от слова арабского слова «суфи», адепт этого учения, у мусульман этого учение называется «тасаввуф», —  деп ишандар туралы жағымды пікір білдіреді.

Академиялық бағытта басылған «Үлкен Кеңестік Энциклопедияда» ишандарға байланысты мынадай анықтама беріледі: «ишан» или «эшон», глава и наставник мусульманской общины. По-персидски «ишан» значит «они», уже в средние века в суфийских общинах слова «они» употреблялось вместо имени при обращении к вожакам и старейщинам. Ишаны выступали в роли знахарей, целителей болезней, предсказателей будущего», — деген анықтама келтіріледі.

Сонымен, мұрағат деректерін саралау арқылы дін қызметкерлерінің ішінде әсіресе ишандар кеңес үкіметіне аса қауіпті топтардың қатарында болғандығын көреміз. Ишандар қоғамдық қызметтерге белсенділік танытты. Мысалы, қазақ ауылдарында руаралық тартыстар, жер мәселесі, балаларды оқытуға қаржы беру, бала оқыту, зекет, мешіт-медресе салу, жұт, аштық, қуаңшылық, емшілік істер, сауда-саттық және қажылық мәселелерді ұйымдастырып, қоғамдық істерде белсенді болды.

Кеңестік биліктің шолақ белсенділері құдайсыз қоғам құруда жергілікті ауыл тұрғындарын діннен ажырату мақсатында құзіреттіліктерін шексіз пайдаланды. Кез келген ауылдағы ишандар мен молдаларға жалған айыптар тағылды. Халық арасында беделі биік дін иелерін кеңестер қоғамның қас жауы ретінде дәріптеді. Әр әкімшілік істердің құжаттарында ишандар мен хазірет молдаларды тізімнің алдыңғы қатарында тіркеп, оларды қылмыскер ретінде жариялап, ерекше назарда ұстады. Мысалы, Ақтөбе облыстық мемлекеттік архивінің қорында Біріккен мемлекеттік саяси басқарманың (БМСБ немесе ОГПУ) кейбір құжаттарын саралау арқылы 1920-1930 жылдардағы Ақтөбе өңіріндегі дін қызметкерлері, діни бірлестіктер, мешіттер, шіркеулер туралы мағлұмат береді. Мысалы, Ақтөбе өңірі әсіресе Темір, Ойыл, Қарабұтақ, Қобда, Мұғалжар (Жұрын), Ырғыз, Шалқар аудандарында діндарлар мен мешіттердің саны бойынша Қазақстанда Түркістан аймағынан кейінгі қатарда және тұрғындардың діндарлық сезімдері жоғары болғандығын құжат деректері көрсетеді.

Ақтөбе — мұсылмандық дәстүр дамыған өңір екендігін, аймақ тұрғындары арасында мұсылмандық ұстаным мен ишандық дәстүрдің кеңінен тарағандығын дәлелдейді. Мысалы, Темір, Ойыл, Қобда, Мұғалжар, Қарабұтақ, Ырғыз өңірлерін  айтуға болады. Ақтөбе өңіріндегі беделді ишандардың қатарында Темір ауданынан хазрет Аймағанбет (Ахмағанбет), Абаниев Алекар, Айлитов Жүздібай, Ақтанов Шұлан, Бітимбаев Абдолла, Баламбетов Сүлеймендердің есімі аталады.

Жұлдызын сөндірмеуге тырысқан мұсылмандық қоғам алғашқы жылдары кеңес билігімен мәмілеге келгенімен, кейінгі жылдары кеңестік өкіметтің жауынгерлік атеизмді басшылыққа алып, дін қызметкерлеріне әртүрлі айыптар тағылып, оларға қарсы өшпендікпен күрес жүргізіле бастағанын түсінгесін, діни тұлғалар ауыл тұрғындары арасында тез арада оңтүстік аймақтарға көшу керектігі туралы үгіт жүргізеді. Нәтижесінде тәркілеуге ұшыраған халық аштық пен жұттан аман қалу мақсатында Орталық Азия елдеріне ауып көше бастайды. Негізгі, тұрақтар Қара-Қалпақстан, Әндіжан, Ауғанстан, Иран, Түркия, тіпті Сауд Арабия мемлекеті қазақ молдалары мен отбасыларына пана болған.

P.S. 1937-1938 жылдары кеңес үкіметіне астыртын үгіті үшін деген жаламен дін қайраткерлерінің кейбірі Сібір, Қазақстандағы лагерлерге, абақтыға жабылса, көпшілігі имандылығы мен сеніміне берік болғандығы үшін атылып кетті.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қуғын-сүргін —ұлт жадындағы жазылмас жара. Өкінішке қарай, процестердің бұқаралығы, жабықтығы, құпиялылығы көптеген ақтаңдақтар қалдырды. Кінәсіз қуғын-сүргінге ұшырағандардың барлығы бірдей ақталған жоқ. Халқымыздың құқығы үшін де күрескендерді ақтауға тиіспіз. Тарихты өзгертіп, тас-талқан болған тағдырларды қалпына келтіре алмаймыз. Өлгендерге қайта өмір беру де мүмкін емес. Бірақ олардың ұрпақтары, келешек қазақстандық ұрпақтар алдындағы парызымыз — кінәсіз сотталғандардың жарқын бейнесін сақтау. Бұл — тарихи әділдікті қалпына келтіру ісіндегі еліміздің кезекті қадамы.

                                                                                                   Рахым БЕКНАЗАРОВ,

тарих ғылымдарының докторы, доцент,

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің ғылым және

инновациялар жөніндегі проректоры.

Дәурен САЙНОВ, тарих ғылымдарының магистрі,

Ақтөбе қаласындағы «Ақбөбек» халықаралық мектебінің тарих пәнінің мұғалімі.