Ақпан батыр айтулы…

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Атырауда өткен Ұлттық құрылтайда «Біз елдігіміздің негізін қалап, оны ұрпаққа табыстаған бабалар рухына тағзым етеміз. Әр дәуірдің өз ерекшелігі бар. Әрбір тұлға өзінің көзқарасына, дүниетанымына қарай және өз қоғамының мүддесіне сәйкес елге қызмет етті» деген болатын.

Қазақ мемлекеттілігі тарихында еліміз бен жеріміз үшін қасық қандары қалғанша күресіп,  өз есімдерін өткеніміздің шежіресіне алтын әріппен жазып кеткен тұлғалар  баршылық.Тарихи тағылымы бар сондай бірегей бабалардың бірі —Ақпан батыр Келімбердіұлы.

Ел тарихындағы аласапыранды 1531-1605 жылдары өмір сүрген Ақпан батыр —тарихта өз бейнесін өзі жасаған тұлға.

Ол 1531 жылы ақпан айында Түркістан аймағындағы қасиетті Қазығұртта Келімберді батырдың шаңырағында дүниеге келген. Жастайынан  дала өмірінің қыр-сырына қанығып өседі. Жеті жасында жорға мініп, тоғыз жасында асауға бас білдірген жасөспірім ептілігімен, ерлігімен көзге түсіп, әке, ағаларынан сарбаздықты меңгеріп, садақ, мылтық атып, мерген болып қалыптасты.Оның ең алғашқы жорығы Хақназарұлы баһадүр Бозғылдың басшылығымен елін шауып кеткен Бабасұлтанға қарсы соғыста көрінді.

Ақпан таңдаулы жүздікті басқарды, төрт-төрттен бөлініп, он екі құлаш қыл арқанды сегіз сарбаз керіп, атпен шапқанда шатырлар құлап, жау аңтарылып қалады. Осындай үш толқын өткенде жаудың есі шығып, аттарынан айырылады.Келесі бір жорықта Баба сұлтанның Арслан есімді мыңбасын жекпе-жекте жеңеді. Басын кесіп алып, ақ найзамен көтеріп, жау әскеріне сес көрсетеді. Жаудың шегінер жолына жүз адымдай жерге болат жұлдызша шашып тастаған, шауып келе жатқан аттар шоңқайып жүре алмай қалады. Сөйтіп, жау әскерінің көбі тұтқындалады.

Ақпан баһадүрдің өмірінде мұңдай жеңісті соғыстар көп болған.1599 жылы денсаулығы сыр берген Қосай ата Есім ханмен ақылдасып, оның пәрменімен өз орнына беклербеклікке Келімберді ұлы Ақпанды бекітеді. Көп ұзамай қазақ  ауылдарына Хиуа ханы Хажымұхаммедтен пәрмен келеді. Онда «Мал салыққа қосымша жан салық — қыз салық» төлеттірмекші болады. Халық үкілеп өсірген қызымызды бергенше, қолымызға қару алайық деп тастүйін шешім қабылдап:

Біздің ерлер күйінді,

Ақпан деген айтулы,

Қарт батырдың үйінде

Ететін болды түйінді.

Сонда Ақпан батыр:

— Оң сапар бергей, Құдайым,

Мен де Алладан сұрайын,

Осы топтың ішінде,

Дабылы күшті беглер бар,

Қайраты асқан ерлер бар,

Мейманасы асқан дұшпанды,

Жер тістеткен шерлер бар, — деп ұрандайды.

Дегенмен күші басым жаудың адуынынан сескенген  ақсақалдар, ру басылары кеңесіп, қоныс аударып, амал іздейік деген ұйғарымға келеді.

Алшын-Кеншіннің ұрпақтары көтеріле көшіп, Үстірт арқылы Жем өзенін жағалайды. Бұл  кезеңде Жем бойында қалмақтар үстемдік ететін. Құнанорыс, Ақпан батырлардың басшылығымен сайыпқыран кіші жүздің жігіттері ата жауы қалмақтарды тықсыра қуып, Еділ өзенінен асырады. Осынау  қанды  шайқаста Ақпан батыр жаудың улы жебесінің нысанасына ілінеді. Қатты жараланған асыл қыран ажал құшып, Ор  өзені бойында жерленген.

Қазақ  хандығын Хақназар, Шығай, Тәуекел, еңсегей бойлы ер Есім билеген дәуірде, яғни 1531-1605 жылдарда өмір сүрген Ақпан батыр жөнінде ақын-жырауларымыз өздерінің шығармаларында халыққа үлгі-нұсқа қылып айтып, жырға қосқанын ел біледі және бүгінгі жыршы-термешілеріміз мемлекеттік деңгейдегі мерекелерде, ас пен тойларда жырлап жүр.

Мәселен, есімі елге мәшһүр әйгілі ақын Қашаған Күржіманұлы өзінің «Атамекен» атты жыр-дастанында:

Ақпан деген қарт батыр,

Ер басына қос атты,

Жетелетіп жүргізді,

Жауға мінер бос атты.

Қабырғадан саз болса,

Жапалақ жауған қар болса,

Айшылық жолға айдаса,

Бұйдасын іркіп мойымас,

Азықтарын айшылық,

Өңкей нарға қоса артты.

Бес жүз әскер-ауыр қол,

Бастығы Ақпан батыр сол,

Көпті көрген көнеге,

Қараңғы тұман түнде де,

Сапар шегіп жол жүрсе,

Табылады екен сара жол,

Бірнеше  күндер  өтеді,

Қаратөбе, Манаты  деген  жерге  жетеді,—деп Ақпан  Келімбердіұлының  қазақ  хандарының  әскербасысы  ретінде Алтай, Сауыр, Сайқан (Қытай жеріне) тауларына дейін, Ташкент пен Хорезм  аймақтарына  дейін  жорықтарға қатысқанын айтады.

Ақпан батырдың ел қорғаудағы ересен ерлігі мен еңбегін мадақтап жырға қосқан Қашаған  ақын жырының тарихилығы туралы Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, М.Әуезов, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев, М.Жолдыбаев, Ж.Тілепов сияқты ғалымдар мен әдебиет зерттеушілері толық зерттеді, Ақпан батырдың ұрпақтарынан ержүрек ұландар көп шыққанын ескелді Сүгір жырау да, қараш Ыбырайым ахун да толғауларында жырға қосты.

Сөз айтайын Ақпаннан,

Сырдағы құба ақ талдан.

Ақпан деген ауылым,

Аумайтын басқа бақ қонған.

Қарсыластары Ақпаннан,

Табанға түсіп тапталған.

Неше түрлі халыққа,

Ерлігі артық мақталған.

Ғұмыры тәмам болғанша,

Жері жоқ жаудан тоқталған…

Ыбырайым ахун Құлбайұлы батыр туралы осылайша жырлайды.

Ақпан Келімбердіұлының мәңгілік мекені қазіргі Ақтөбе облысы Хромтау ауданы  жеріндегі  Ор  өзені бойында. Осы жерге ұрпақтары арнайы белгі қойып, батырдың  кесенесін республикалық тарихи-мәдени ескерткіштер реестріне қосты.

Маңғыстау жерінде Ақпан батырдың атымен аталатын жер-су аттары да жеткілікті. Бейнеу ауданының Сам құмы, Шағырлы бетінде, Тұрыш ауылының солтүстік жағында 45 шақырым жерде «Ақпанның үйігі» деп аталатын тарихи қорым бар.

Маңғыстау өңіріне белгілі шежіреші қария Естерек Жаманбаевтың 1993 жылы «Жаңа өмір» газетінде: «…Доңызтау жағында Ақпанның үйігі деген қорым бар. Ол — Келімбердінің Ақпаны үйген үйік» атты мақаласы жарық көрген.

Белгілі этнограф Серікбол Қондыбай өзінің еңбектерінде Маңғыстауда Ақпан есімімен аталатын бірнеше жер, құдық аттарын атап көрсеткен. «Сеңгір құмының (Қарақия ауданы) оңтүстік-шығысында Ақпан сор, Жабайұшқан тауының оңтүстік ернеуінде Ақпан тауы бар. Тау ішінде көрік ұстап, кеуекті ұстахана қылып пайдаланған Ақпан үңгірі, одан үш шақырым жерде Ақпансордың жағасында Ақпан құдығы бар. Бұл жерлер Адайдың немересі Ақпан есімімен аталған» деп тайға таңба басқандай анық жазып кеткен (С.Қондыбай. Толық шығармалар жинағы, 13-том, 33-бет).

«Ақпан үйігі — жер аты. Үстіртте, Сам құмының Шағырлы бетіндегі төбе. Аңыз оны Адайдың немересі Ақпандікі дейді» (С.Қондыбай, «Маңғыстаудың жер-су атаулары», 28-бет). «Арыс атасы Ақпан Адайдың айтулы батыры болған, құралайды көзге атқан мергені, қыран топшылы аңшысы, көңілі шалқар, жүрегі қобалжу білмейтін тайсалмас, ешкімнен тетку (түрткі) көрмей өскен жанға ұқсайды…» (Ж.Жылқышыұлы).

«Бірінші Адай болысының құрамындағы Ақпан ауылы жазда Жем өзенінің екі жағын жағалап, Оймауыт, Сам құмын, қыста Бостан құмы мен Сахар тауы етегінде, Шерқала тауына дейін келеді.» («Особенности сельского хозяйства Адайского уезда», под руководством М.В.Ларина, Б.К.Щелокова, «Лениздат», 1928 г.).

Тағы бір тілге тиек ете кетерлік тұсы — белгілі орыс зерттеушісі, он тоғызыншы ғасырдың танымал саяхатшысы Г.С.Карелиннің Қазақстан аймағын зерттеуге қосқан үлесі зор. Ол Орынбор губернаторының тапсырмасы бойынша Қазақстандағы Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауына экспедицияға шығып, Өлі қолтық, Қашақ шығанақтарын, Бозашы түбегін, Үстірттің солтүстік-батысын зерттеген. Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігінің және оған іргелес аудандардың картасын жасаған. Таңбалар жиыны қатынасы Карелиннің халық саны туралы есебі бойынша Маңғыстауды Кендірлі түбегіне дейін толық иемденген қазақтар туралы мәліметінде «Балықшы ауылдарынан 300 үй, Ақпаннан 200 үй» деп қатар айтылған осы маңайды қоныстанғандар туралы деректерге сай бұл қоныстың Адайдың Ақпанының атына ғана қатысы барлығын қуаттайды.

Бұл мәліметке жоғарғы Адай арасын мекендеген 700-дей, Бөкей ордасын мекендеген 100-дей Ақпан үйлері кірмеген. Осы арадағы қорымда «Адай таңбасы» —жебе белгісі қойылған зираттар басына да ортақ стела қойылған.

Ақпан батыр туралы өлкетанушылар Алшын Меңдалиевтің, Қамысбай Қаржаубайұлының кітаптарында, Бектұр Төлеуғалиұлының, Асан Әбдіровтің, Есберген Іңірбайұлының, Қаржаубай Рейімбайұлының еңбектері мен мақалаларында молынан кездеседі.

«Соңғы жылдары мемлекетіміз тарихи әділдікті қалпына келтіруге баса мән беріп отыр. «Төл шежіреміздің ақтаңдақ беттерін» ашу үшін жүйелі жұмыс жүргізіліп жатыр. Өткенді саралап, оған шынайы баға берудің маңызы зор» деп  атап  көрсетті  Мемлекет басшысы  Қасым-Жомарт Тоқаев.

Ақпан Келімбердіұлының тарихи тұлғасы,батырлық, ерлік істері де зерделеніп, таразылануда.2021 жылғы желтоқсан айында Ақпан батырдың 490 жылдығына арналған Ақтаудағы республикалық конференцияда және 2022 жылы АқтөбедегіС.Бәйішев  атындағы университетте өткен ғылыми конференцияда Ақпан Келімбердіұлының тарихи  тұлғасы жан-жақты ашыла түсті.

Ақпан батырдың ұрпақтары туралы сөз қозғағанда, Кеңестер Одағының батыры Жұмағали Қалдықараев ойға оралады. Ол кешегі Ұлы Отан соғысы кезінде ел қорғап, Днепр өзенінен өтердегі жаумен кескілескен шайқаста ерлік үлгісін көрсетіп, қаза тапты. Осылайша ол бабасына тартқан рухты ер, намысты азамат екенін танытты…

Ақпан Келімбердіұлы туралы Өмірзақ Озғанбай бастаған бір топ ғалымдардың  зерттеулерін таразылай отырып түйіндегеніміз — Ақпанбатыр  Келімбердіұлының  тарихи тұлға ретіндегі батырлық және сардарлық қызметінің көрнекілігі.

Алдағы уақытта осы бағыттағы жұмыстарды одан әрі өрістетіп, оның қазақ әскери  өнеріне және қолбасшылық тұлғасына,сардарлық әскер басқару мен соғыс  тактикасын  дамытуға  қосқан  қомақты  үлестерін айқындай түсу — басты парызымыз.

Лесқали  БЕРДІҒОЖИН,

тарих ғылымдарының докторы,

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің профессоры.