Үнемдеу үшін… Ақша жұмсау керек!

2020 жылға дейінгі ТКШ-ны жаңғырту бағдарламасын іске асыру барысында уақтылы түзетулер енгізілуі мүмкін. Терможаңғырту дегеніміз не? Оның тиімділігі неде? ҚР Құрылыс және ТКШ істері агенттігінің төрағасы Серік Нокин осы және басқа да көптеген мәселелер туралы ой бөліседі.

 

Эстондардың жолымен

 

— Серік Кеңесұлы, 2020 жылға дейінгі ТКШ-ны жаңғырту бағдарламасы бірден бірнеше бағытта жұмыс жүргізуді көздейді. Оларды іске асыру тетіктері осы қалпында қала ма, әлде өзгеруі мүмкін бе?

— Бағдарламаның негізгі мақсаты — желілерді жаңғырту, көп қабатты тұрғын үй қорын нормативтік жағдайға келтіру және коммуналдық саланың тиімділігін арттыру. Біз инженерлік желілердің техникалық жай-күйін бағалауды бастадық және желілер мен коммуналдық сектор нысандары  туралы дерекқорды негізінен қалыптастырып қойдық. Осы деректердің негізінде және жергілікті атқарушы билік органдарының өтініштерін ескере отырып, коммуналдық инфрақұрылымды жөндеу және оны дамытудың орта мерзімді және ұзақ мерзімді жоспарлары әзірленіп жатыр. Өйткені бұл әдеттегідей жыртықтарды жамау емес, пайдалану шығындарын мейлінше азайтуға бағытталған жаңа технологиялық шешімдерді енгізу болмақ. Бірінші кезеңде, яғни, 2011 жылдан 2015 жылға дейін желілердің 31 мың шақырымнан астамын қамту көзделген. Қаражаттың бір бөлігі тарифтер есебінен қызмет көрсетушілерден алынады, ал тағы бір бөлігі бюджеттен бөлінеді.

 

— Көп қабатты тұрғын үй қорын нормативтік жай-күйге келтіру дегеніміз нені білдіреді?

 

— Бүгінгі таңда, әкімдіктердің деректеріне қарағанда, көп қабатты үйлердің шамамен үштен бір бөлігі күрделі жөндеудің белгілі бір түрін талап етеді. Ал Еуропада, дамыған елдерде бұл көрсеткіш — 10 пайыз шамасында. 2020 жылға дейін біз де сол деңгейге жетуді жоспарлап отырмыз. Сондықтан біз мемлекетпен бірге азаматтарды да өз үйлерін жөндеуге қатысуға жұмылдыра білуіміз керек. Қазақстанда бұл үшін бүкіл бұрынғы кеңестік кеңістікте, тіпті бүкіл әлемде теңдесі жоқ жағдай ұсынылады.  Мемлекет бар-жоғы  0,1 пайызбен  ғана қаражат береді….

 

— Үйлерді міндетті түрде терможаңғырту арқылы жөндеуге арналған кредит қой…

 

—                Біз бұны кредит дегенімізбен, шын мәнінде, бұл — пайызсыз несие! Жұрттың бәрі  жылуы мен суы бар сапалы үйде тұрғысы келеді. Ол үшін не істеу керек, әсіресе, ескі үйлерді қалай жылы ұяға айналдыруға болады деген сұрақ туындаған кезде, бәрі де мемлекетке қарайды. Бірақ әлемдік тәжірибе көрсеткендей, тегін берілген дүниенің қадірі болмайды. Адамдар өзіне тиесілі дүниені ғана күтіп ұстайды. Оның үстіне, қазір біз тегін жөндеуді бастасақ, қай үйге бірінші кезекте, қай үйге кейін жөндеу жасау керектігі туралы дау туары сөзсіз. Біз Чехия, Словакия, Польша, Дания, Балтық жағалауы елдерінің тәжірибелерін зерделедік.  Бізге Эстонияның үлгісі  жақын болып шықты, оларға кезінде финдер көмектескен екен. Бірақ оларда ақша 4,5 пайызбен беріліпті. Егер бұны теңгеге ауыстыратын болсақ, бес қабатты панельді үйдің күрделі жөндеуіне эстондықтар 15 жыл бойы ай сайын 8-10 мың теңгеден төлейді. Ал біз пайызсыз береміз! Бұл арқылы біз адамдардың психологиясын өзгерткіміз келеді. Біздің мақсатымыз — болашақта тұрғындардың  күрделі жөндеу мәселелеріне мемлекетті араластырмай өздерінің айналысуына қол жеткізу. Әрине, тұрғындар қазір де  нысаналы жарналар есебінен, ПИК жинақтары есебінен жүргізілетін жөндеулер жүргізіп жүр. Бірақ бұл —10 пайыз  ғана.

Мен енді  бюджеттік қаржыны  пайдалану арқылы қаржыландырудың екі тетігі туралы әңгімелейін. Бұл бағдарлама аясында қазір республикалық бюджеттен 7,4 млрд. теңге бөлінді. Бірінші тетік бойынша, КҚТҮ (көп қабатты тұрғын үйлер) күрделі жөндеуі үшін республикалық бюджеттен ӘКК-ны (әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация) капиталдандыруға арналған әкімдіктерге трансферттер бөлінеді. ПИК, пәтерлердің меншік иелері, мердігер мен ӘКК арасында келісімшарттар жасалады. Жөндеу құнының 15 пайызын пәтер иелері өздері жинайды да,  оны бастапқы жарна ретінде кондоминиумды басқару органына енгізеді. Ал қалған 85 пайызы ӘКК-ден түседі. Екінші тетік бойынша, бюджеттен облыс әкімдігіне тұрғын үйдің күрделі жөндеуімен айналысатын,  мемлекеттік үлес 100 пайыз болатын ЖШС немесе АҚ-ның  жарғылық капиталын толықтыруға қаражат бөлінеді. Мемлекет берген қаржы жеті жылдың ішінде қайтарылуға тиіс. Екі тетікте де қолданылатын ортақ қағидат — тұрғындардың белсенді араласуы керек. Басында олар кондоминиумды тіркеуге  тиіс, кейіннен жалпы жиналыста көпшілік дауыспен сметаны, жөндеу түрлерін, әр пәтер төлейтін ай сайынғы төлемдер мөлшерін бекітеді. Біз несиені қайтару мерзімін ай сайынғы төлемдер 2-4 мың теңге болатындай етіп есептеуді ұсынамыз. Бастапқы жобалар бойынша шамамен осылай шығып тұр. Қасбетті, шатырды, жертөлелерді жөндеу және жылыту, желілерді, соның ішінде электр сымдарын ауыстыру шамамен алғанда 36-40 млн. теңге болады. Мысалы, Өскеменде 16 пәтерлік үйлердің тұрғындары күрделі жөндеуге кірісті, бірақ тұрғындар санының аз болуына байланысты, төлемақысы бес қабатты үйдікінен көп. Жертөлені, шатыр мен желілерді жөндеу үшін оларға 5 млн. теңгеге жуық қаржы қажет болады. Бірақ пәтердің меншік иелері бұл арқылы үйдің қолдану мерзімін ұзартуға, оның құнын, онда тұру жайлылығын арттыруға болатындығын түсініп, осы қадамға барып отыр.

 

— Бағдарламаның үшінші бағыты — коммуналдық саланың тиімділігін арттыру ұғымына не кіреді?

 

— Қызмет көрсетушілер қалыпты жұмыс істеуі үшін ең бірінші кезекте нормативтік-техникалық құжаттама жиынтығы — ҚНжЕ-лер, әдістемелер, ережелер, ұсынымдар талап етіледі. Олардың 80 пайызға жуығы 50-70 жылдары жасалған, бірақ 40 пайызға жуығы қайта өңделген. Бұдан басқа, білікті кадрлар қажет. Сол үшін біз бар мамандарды университеттерде, колледждерде қайта оқытумен айналысып жатырмыз. Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық әзірлемелерді де дамытпай болмайды. Сондықтан осы жұмыстарға, энергетикалық орталықтарын құруға қаражат жоспарланған.

 

Сенімсіз тұстар мен екі ұшты кездер

 

— Жоспарларға өмір өз түзетулерін енгізетіні сөзсіз. Күрделі жөндеулер бағдарламасын іске асыру тетігінде өзгерістер болды ма?

 

— Әрине, бәрі бірдей Агенттіктің «ойындағыдай» бола бермейді. Сызбада әкімдік, тұрғындар сияқты басқа да орындаушылар бар. Халықтың негізгі бөлігінің көп жылдар бойғы енжарлығы салдарынан  болмашы жерден мәселе туындап жатады. Қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілер мен нормативтік-техникалық құжаттарда да олқылықтар жоқ емес. Алайда ең бастысы — тұрғындардың селқостығы. Пәтер меншік иелері жалпы үйлік меншікті рәсімдеуге белсене араласуға құлық танытпай отыр. Ал кондоминиумды тіркемей, оны басқару органын құрмай бюджеттен қаражат алу мүмкін емес. Тұрғындарды үйдің немесе ПИК жиналысына жинаудың қаншалықты қиын екенін білсеңіздер ғой. Ал кейін жиналысқа келмегендер қабылданған шешімдер қате деп кінәлай бастайды. Ақшаны қайтару, қаржы институттарымен жұмыс мәселелері бойынша көптеген сұрақтар туындап жатады. Әзірге біз Қазпоштамен жұмыс істеп жатырмыз, дегенмен жұртшылық тарапынан қызмет көрсету сапасына қатысты ескертулердің көп болуына байланысты, екінші деңгейдегі банктермен ынтымақтастық жасау мәселелері қаралуда. Мүмкін, олардың қызметтері сәл қымбаттау болғанымен, сапалы болатын шығар.

 

— Қандай қаржы институттары Бағдарлама бойынша жұмыс істеуге ниет білдірді?

 

— Басында банктер бізбен жұмыс істегісі келген жоқ, бірақ қазір БТА мен Қазком бағдарламаға қосылуға ниет танытып отыр. Қазір біз қызмет көрсету талаптары туралы келіссөз жүргізудеміз. Ал кемшіліктерге қатысты айтарым, біз оларды жинақтап, талдаймыз, қорытамыз. Негізгілеріне тоқталып өтейін:

— жөндеу компаниясын таңдауда  бірізділіктің  болмауы;

— тұрғындар арасында жүргізілетін жөндеудің сметалық құнының дұрыстығына күмән тууына әкелетін КҚТҮ басқару органдары мен жергілікті атқарушы органдардың,  тұрғын үй инспекцияларының шалалықтары;

— күрделі жөндеудің орнына ағымдағы немесе жеңіл-желпі жөндеудің жүргізілуі;

— терможаңғырту элементтері бар жөндеу жүргізу және энергия тиімділігін арттыру сапасына кепілдік беру стандартының болмауы;

— бөліп-бөліп төлеу мерзімінде жөндеу сапасына кепілдік беру тетігінің болмауы.

Бұның бәрі — нормативтік-құқықтық реттеу немесе жергілікті атқарушы органдардың әкімшілік  етуі сияқты шешуге болатын қиыншылықтар.

 

— Серік Кеңесұлы, тұрғындармен арадағы әңгіменің ең қиын тұсы — жөндеу сметасы болатын сияқты. Халықпен қалай тіл табыспақсыздар?

 

— Тұрғындар үшін ең бастысы — жұмыс түрін анықтау, ал оның түпкілікті құнын сараптама белгілейді. Сараптаманы біздің ведомствоға қарасты орган — Мемсараптама жүргізеді. Ол басы артық шығынға жол бермейді. Бағдарламада бюджет қаражаты пайдаланылатындықтан, қатаң бақыланады. Осыған қарай, әкімдіктерде немесе ПИК-те жөндеу жағынан  мейлінше тәжірибелі саналатын бірнеше мықты компания болады. Шын мәнінде, жөндеу қызметтері нарығында кәсіпқойлар көп деп айта алмаймыз.  Ал белгілі фирмамен жұмыс істегеннен гөрі, бағдарламаның беделін түсіру әлдеқайда қорқынышты. Ал енді пәтер иелерінің  бұл бағдарламаны пайдаланбауына да болады. ПИК шоттарында ақша жинақтары, мақсатты алымдар бар. Онда кондоминиумдар нысандарының басқару органдары жұмыстың қандай түрлерін жүргізу қажет екенін өздері шешіп, өздері мердігерлерді таңдап, олардың жұмыстарына өздері ақы төлей алады. Бірақ оның қиын жағы да бар. Мәселен, сол үйде құрылысшы тұрады делік. Жөндеу мәселесін талқылаған кезде ол жұмысты өз мойнына ала алатындығын айтады.  Сөйтеді де  жедел түрде бригада тауып, жұмысты қалай болса солай істей салады. Ал белгілі бір компаниямен шарт жасасқан жақсы екеніне көзіміз жетіп отыр, егер де жұмыс дұрыс орындалмай жатса, оларға талап қоюға болады.

 

—  Компания конкурста таңдалатындықтан тұрғындардың таңдауы шектеулі  ғой…

 

— Түптің түбінде тапсырыс беруші — ақша төлейтін тұрғындар. Сондықтан олардың өкілдері тендерлік комиссия құрамына кіреді.

 

— Жұмысты кім қабылдайды?

 

— Орындалған жұмыс актісіне мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау басқармалары (МСҚББ) және қабылдау комиссиясына кірген тұрғындар қол қояды. Жергілікті жерлерде кемшіліктер, немесе керісінше атқарушы биліктің асыра сілтеушілігі кездесіп жатады. Агенттіктің сайтында блог бар, ондағы барлық шағымдар мұқият тексеріледі. Шағымдардың көпшілігі жұртшылықтың, әсіресе егде адамдардың түсінбеушілігінен болып жатады. Олар «кредит» деген сөзден қатты қорқады, пәтерден шығарып тастай ма деп қорқады. Оларға  табысының мөлшерін ескере отырып,  тұрғын үй көмегі берілетінін түсіндіру керек.   Көп жағдайда тұрмысы нашарларға көрсетілетін тұрғын үй көмегі күрделі жөндеу төлемдерін толығымен немесе оның 80-90 пайызын жауып жатады.

 

—                ТКШ реформасының  тек тәжірибелік қана емес,  әлеуметтік-біріктірушілік  сипаты да бар деуге болады ғой?  Біріміз — анда, біріміз — мында тартсақ, ештеңе де шықпасы белгілі. Қоғамда бір жағадан — бас, бір жеңнен — қол шығармағандықтан ақсап жатқан мәселелер аз емес. Ал бұл бағдарлама жұртшылықты ұйыстыра түседі.

— Иә, бұл –  өзара іс-қимылға үйрететін, жұртшылықтың басын біріктіретін жоба. Кім-кімнің жақсы өмір сүргісі келетіні хақ. Бірақ ол үшін не істеу керектігі мен қаржы көздерін қалай  табу туралы әркімнің өз байламы бар. Ал ортақ шешім табылған жерде жұмыс та жақсы жүреді. Көбіне жөндеу жұмыстары біткеннен кейін тұрғындар бір-бірімен жақын болып кетеді.

 

— Жуық арада  әр пәтерге кететін жылуды  есептеуді енгізу мүмкін бе? Сонда  бағдарламаның «қас дұшпандары» да терможаңғыртуы бар күрделі жөндеуді қуана қабылдар еді ғой?

 

— Ол — оңай дүние емес.  Қазір  кей тұтынушылардың үйіне кіреберісте есепке алу құралдары орнатылған, сондықтан олар нақты өз үйлеріне келген жылу үшін ақша төлейді. Кейбір үйлерде жылуды есептеу құралдары жоқ, сол себепті жылу үшін ақы төлеу жобалық жүктемелер бойынша жүргізіледі, оның үстіне жеткізушінің желісіндегі нормативтен тыс шығындар да қосылады. Сондықтан ПИК, тұрғындар өз күштерімен жартылай жөндеу жүргізуді шешкен күннің өзінде, оны автоматты жылу пунктін орнатудан бастаған жөн. Әрине, бұл — аз қаржы емес,   20 мың доллар шамасындағы ақша. Есесіне,  жылу үшін төленетін шығындар азаяды, жеткізуші мен тұтынушы арасындағы өзара есеп айырысу реттеледі және де ешқандай нормативтен тыс шығындар үшін ақы төлемейсіз. Алайда есепке алу құралын жеке пәтерге орнатқан тиімсіз. Өйткені оның құны әзірше жылу тарифтеріне қарағанда анағұрлым қымбат, сондықтан ол шығындарды  жабу мерзімі ұзаққа созылып кетеді. Сондай-ақ ол құралдарды тексеру, жөндеу және олар бойынша қызмет көрсету мәселесі әлі шешілген жоқ. Бірақ агенттік қабылдаған бұйрыққа сәйкес жаңадан салынып жатқан үйлер бір қатарға тұрғызылуға тиіс. Ол есепке алу құралын әрбір пәтерге орнатуға мүмкіндік береді.

 

Коммуналдық show-room

— Жуырда Сіз елімізде ТКШ энерготиімді орталықтары құрылатындығын мәлімдедіңіз. Түсіндіре кетіңізші?

 

— Иә, 2012 жылдың соңына қарай әртүрлі үш жоба, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығының   үш энерготиімді орталығын құру жоспарланып отыр. Біз Астанада, Алматы мен Ақтөбеде әкімшілік орталықтар салу жобасын іске асыруға кірістік. Орташа еуропалық жылуды тұтыну деңгейі шамамен жылына шаршы метріне 100 кВт/сағ екендігін айтқаным естеріңізде болар. Мінекей, бұл ғимараттар мынадай энергия пайдалануды ескеріп, жобаланып жатыр: Астанада жылына шаршы метріне 28 кВт/сағ., Алматыда шаршы метріне 16 кВт/сағ және Ақтөбеде — 25 кВт/сағ – м². Оларда әлемдегі жылумен жабдықтау және жылу мен электр қуатын генерациялаудың жаңа технологиялары, соның ішінде жылу сорғыларын пайдалану, төбелік желдету, төмен температуралы жеткізгіштері бар радиаторлар, жылы едендер қолданылатын болады. Бұнымен қоса жылу мен суықты тәуліктік шоғырландыру, жылуды ұстайтын шыны, желдеткіш орнату, сондай-ақ барлық инженерлік жүйелерді диспетчерлеу көзделген. Бұл орталықтар энергия сақтайтын технологиялардың артықшылықтарын көзбен көру үшін қажет, сонда кез келген аурухана басшысы, мектеп директоры келіп, қарап, өз ғимараттарында энергия сақтайтын технологияларды пайдалану туралы ойға келетін болады. Сонымен бірге өздерінің жетістіктерін көрсетумен қатар, біздің жетістіктерімізді де бағалау үшін энергия тиімділігі саласында жұмыс істейтін басқа компанияларды орталыққа шақыратын боламыз. Орталықта ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық әзірлемелерді жүргізіп, коммуналдық саланың мамандарын оқыту жоспарлануда.

 

— Коммуналдық шоу-рум?

 

— Иә, үнемдеуді «қолмен ұстап көру» үшін оқушылар, студенттер келулері керек. Жалпы біз балаларды ресурстарды үнемдеуге, табиғи байлыққа үнеммен қарауға үйретуге аса назар бөле бермейміз. Мен таяуда бұл жобаға қатысу туралы әлемнің жетекші  компанияларымен келіссөз жүргіздім. Олар жобаға қатысуға қуана келісті.

 

МЖӘ «коммуналкаға» бет алды

 

— Коммуналдық инфрақұрылымда МЖӘ жобаларын енгізу қажеттігі туралы ертеден айтылып жүр. Бұған не кедергі болып отыр?

 

— Бастапқыда заңнамалық тұстар кедергі болған, бүгінде олардың саны азайғанымен, жоқ деп айта алмаймыз. Оның үстіне, мемлекеттік-жекеменшіктік әріптестіктің (МЖӘ) коммуналдық саладағы жобалары өте күрделі, мұқият қарауды талап етеді. Бұған қоса стратегиялық нысанды, ал коммуналканың кейбір нысандары сондай болып табылады, жеке меншікке беру де ойландырмай қоймайды. Қазақстанның өкінішті тәжірибесі де болды, айталық, Трактебель. Алайда, басқа жағынан алып қарағанда, мемлекет — ең жақсы менеджер емес,  ақша да бәріне жете бермейді. Амал біреу ғана — мемлекеттік-жекеменшіктік әріптестік тетіктерін қолдануға бел буу қажет. Бүгінде ЕДҚҚБ мен Дүниежүзілік банктің көмегімен 3-4 қалада коммуналдық нысандарды  концессияға немесе белгілі бір инвестициялық келісімшарттармен беру жөніндегі үлгі-жобаларға арналған құжаттама әзірлеу жүріп жатыр. «Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты жаңғырту және дамытудың  қазақстандық орталығы» АҚ Қазақстандық мемлекеттік-жекеменшіктік әріптестік  орталығымен бірлесіп коммуналдық салаға, соның ішінде су, газ, жарық және жылумен жабдықтау, кәріз, қоқыс шығару, лифтілерге қызмет көрсету, басқа да қызметтерге МЖӘ элементтерін енгізу жөнінде кешенді шаралар әзірлеп жатыр.

ТКШ саласында МЖӘ тетіктерінің әлеуеті мықты екені сөзсіз, сондықтан оларға мемлекет тарапынан да, бизнес тарапынан да тиісті назар бөлінуі қажет. Айталық, қызығушылық білдірген бизнес-құрылымдар еліміздің барлық өңірлерінде бастау алған көп пәтерлі үйлерді жөндеу жобасына да қатыса алады. Кәсіпкерлерге бұл жобаларға қаржылық қатысушы ретінде немесе үйлерді жөндеу және терможаңғырту қызметтерін көрсетуші ретінде қатысуға болады. Бұл шағын және орта бизнес субъектілерінің қызмет ету саласын кеңейтудің тиімді жолдарының бірі деп санаймын, ол — бюджет шығындарын азайтып, қазақстандықтардың тұрғын үй жағдайларының деңгейін көтеруге көмектеседі.

Көптеген адамдар МЖӘ-ні дамытудың басты проблемасын бизнестің мемлекетке сенімсіздігінен көреді. Бұл бірқатар факторларға, соның ішінде нормативтік-құқықтық және нормативтік-техникалық құжаттардың жетілдірілмегеніне байланысты. Сонымен қатар, жобаның өзін іске асыруға байланысты тәуекелдер де бар.

Бұндай  тәуекелдердің болуы және олардың деңгейі жұмсаған қаражаттың тиімділігіне алаңдайтын  жеке меншік инвестордың көңіліне күдік ұялатады. Бұл жерде «ақшаның уақыттағы құны» сияқты маңызды көрсеткішті де есептен шығаруға болмайды, себебі жеке меншік инвестор белгілі  белгілі бір жобаны талдау кезінде бұл жағын да қарастырады. Яғни жұмсаған қаражаты 10 немесе 20 жылдан кейін тиімді бола ма, жоқ па, оны да есептейді.

Бизнесті ТКШ-ға тарту үшін біз — жеке меншік инвесторды іріктеу кезінде барынша ашықтық пен транспаренттілікті қамтамасыз ете отырып,  аталған жобаның мемлекет үшін барынша тиімді болуы жағын қарастыруға тиіспіз.

Тендерлік іріктеудің қатаң ережелері болып, ол ережелер қатаң сақталған жағдайда ғана мемлекеттік-жекеменшіктік әріптестік жобаларын тиімді іске асыру мүмкін болады.

 

 

Ольга ФЛИНК.