«Олай болса, КСРО Конституциясын жою керек!»

Бұл — Қазақстанның бес облысына көз тіккен Хрущевті тоқтатқан сөз

Қазақ жерінің тұтастығын сақтап қалу мақсатында Кремльге қарсы шығып, «кісендеулі жолбарыс» деген ат алған, қазақтың  біртуар ұлдарының бірі — Жұмабек Тәшеневтің туғанына 95 жыл толып отыр.

Ол 1952 – 1955 жылдарда Ақтөбе облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болып қызмет етті.

Жұмабек Тәшенев 1915 жылы 20 наурызда Ақмола облысы Аршалы ауданындағы Танакөл ауылында дүниеге келген. 1924-1928 жылдары Мартыновка, Александровка ауылдарында мал бағады. 1928-1934 жылдар аралығында  жергілікті жастардың Шаруашылық мектебінде, одан соң Ақмола құрылыс техникумында оқыды. 1934-1939 жылдары ол Ақмола, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарының бірқатар аудандарында  жауапты қызметтер атқарған. 1939 жылдан 1948 жылға дейін Солтүстік Қазақстанда — облыстық жер бөлімі бастығының орынбасары, облыстық мал шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі, облыстық атқару комитеті төрағасының  орынбасары болды. Ал 1948 жылы Солтүстік Қазақстан облыстық атқару комитетінің төрағасы болып тағайындалып, 1952 жылға дейін осы қызметті абыроймен атқарды. Одан кейін, яғни 1952-1955 жылдары, жоғарыда айтқанымыздай, Ақтөбе облысын басқарды. 1955 жылы Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасының төрағасы болып сайланды, ал 1960 жылы Қазақ КСР Министрлер  Кеңесінің төрағасы қызметіне тағайындалған. Бірақ бұл қызметті ол небәрі бір-ақ жыл ғана атқарды. 1961 жылы оны Шымкентке облыстық атқару комитеті төрағасының  орынбасары етіп жіберді және ол 1975 жылы зейнеттік демалысқа шыққанша жоғарыламай немесе орын ауыстырмай осы қызметте болды.

Неліктен?

Ол батыл, өз ісіне барынша берілген, жауапкершілігі жоғары, қабілетті қызметкер ретінде тез өсіп, 40 жасында Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасының төрағасы болды. Ал арада бес жыл  өткенде Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы болып тағайындалды.

Бірақ Тәшенев неге бұл қызметінен тез босатылды? Кремльге несімен жақпады?

Бұл Хрущевтің қазақ жерін бөлшектеу мақсатындағы қитұрқы саясатымен байланысты оқиға еді. КСРО басшысы Қазақстанның солтүстіктегі бес облысын — Ресейге,  Маңғыстау түбегін — Түрікменстанға, оңтүстіктегі мақта егетін аудандарды Өзбекстанға беруді жоспарлады. Осыған байланысты 1960 жылы Н.С.Хрущев  Ақмолада кеңес өткізді. Ол Тың өлкесіне біріктірілген бес облысты Ресей Федерациясына ерікті түрде беру туралы мәселе көтеріп, бұл жөнінде облыс басшыларымен әңгімелескенін айта келіп, республика басшыларының бірі ретінде Тәшеневтің пікірін сұрайды. Тәшенев сол арада: «Мен бұған қарсы болып қана қоймаймын, мұндай мәселенің күн тәртібіне қойылуының өзі дұрыс емес деп есептеймін» — дейді. Хрущев оның сөзіне қатты ашуланады. «Біз тіпті сендерсіз-ақ шешім қабылдай аламыз. Кеңес Одағы — біртұтас ел, аумақтар жөніндегі мәселені КСРО Жоғары Кеңесі шешеді» — дейді. Бұл сөзге Тәшенев: «Егер Жоғары Кеңес әр республиканың аумақтық мәселесіне килігуді бастайтын болса, КСРО Конституциясын жою керек. Конституция бойынша, әр республиканың аумағы — оның өз меншігі болып  табылады, оған қол сұғылмайды. Ал егер бұл заңды белден басар болсаңыздар, біз халықаралық құқық қорғау ұйымдарына жүгіне аламыз ғой, солай емес пе?» — деп қасқая жауап қайырған.

Әрине, Хрущевпен арадағы мұндай текетірестен кейін Тәшеневтің жоғары лауазымды қызметте қалуы мүмкін болмайтыны түсінікті. Бірақ қазақ жерінің — ата-бабадан қалған қасиетті жердің тағдыры талқыға түсіп жатқан сәтте, Жұмабек Тәшенев өз қара басының мүддесін, лауазымын  ойлап отыра алмады. Бұл да халқымыздың бағы болар — егер сол кезде сол орында Жұмабек Тәшенев отырмағанда, кім білсін?..

…Арада бірнеше ай өткенде, 1960 жылдың аяғында, тағы бір дау шықты. Тың өлкесі басшылары алдағы жыл жоспары бойынша көрсеткіштерді әдеттегідей республикалық органдарға емес, Мәскеуге жіберіпті. Осыған байланысты Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Жұмабек Тәшенев дереу арада Ақмолаға ұшып келеді. Тың өлкесі партия комитетінің бірінші хатшысы Соколовты жауапқа алады: «Қазақ КСР Мемлекеттік жоспарлау комитетіне алдағы жылдың бюджеттік көрсеткіштері неге жіберілмеген?». Соколов алдағы жылдан бастап өлкенің бюджетімен Қазақ КСР-інің емес, РКФСР-дің мемлекеттік жоспарлау комитеті айналысатынын айтады. «Енді біз екі жаққа бірдей бағынудан құтылатын боламыз» — дейді ол кекесінмен. Сол жерде жанжал шығады. «Өлке Ресейге берілмейді!» — дейді Тәшенев. Ал бұған қарсы дау айтпақ болған Соколовқа: «Жиырма төрт сағаттың ішінде Қазақстаннан кетіп боласың!» — дейді. Бұл айғай сол күні-ақ Хрущевке жетеді.

Көп ұзамай Тәшенев төмендетіліп, Шымкентке жіберілген.

Ал келесі жылы Хрущев Маңғыстауға «ауыз салды»… Бағымызға қарай, КСРО Министрлер Кеңесі мен Жоғары Кеңесі Төралқасының нақ осы мәселе қаралған бірлескен отырысында Қазақстанның  мұнай өндірісін дамыта алатынын жанын сала дәлелдеген ҚазКСР геология министрі Шахмардан Есеновті Алексей Косыгин қолдапты.

Бұл тұста Жұмабек Тәшенев Шымкентте еді.  Оның «кісендеулі жолбарыс» деген ат алғаны да — сол кез…

Жұмабек Ахметұлы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан тура бір ай бұрын Шымкентте көз жұмды.

Өз халқы үшін жарты әлемді билеп-төстеген КСРО-ның басшысына қарсы шыққан асыл азамат, қайраткер Жұмабек Тәшенев өзі қызғыштай қорыған қазақ жерінің бір  төмпешігі ғана болып қала берді. Ал оның істері ел аузында бүгінге дейін аңыз сынды айтылып жүр.

Айталық, 1958 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті бюросында «Социалистік Қазақстан», «Қазақ әдебиеті» газеттерін жабу жөнінде мәселе көтеріліпті. Мақсат — қазақ тіліндегі газеттерді бірте-бірте жауып, қазақша аударма басылымдарға айналдыру.  Осы  мәселе қаралған отырыс үш сағатқа созылады. Сол үш сағаттың ішінде Жұмабек Тәшенев бірнеше рет  сөз сөйлеп, «Социалистік Қазақстан» мен «Қазақ әдебиетін», жалпы, ұлт газеттерін жабудың негізсіз, әділетсіз екенін қисынды түрде дәлелдейді. Ал сол жиында болғандар кейіннен өз естеліктерінде талқыға түскен қазақ газеттерінің тағдыры ең алдымен Жұмабек Тәшеневтің күш салуымен оң шешілді деп есептейтіндіктерін жеткізді.

Сондай-ақ ол — 1937-де жазықсыз атылған арыстарымыздың бірқатарының ақталуына, республиканың жоғары лауазымды басшылары арасында қазақтар қатарының көбеюіне (Кремльдің Қазақстан КП ОК-інің бірінші ғана емес, екінші хатшылығына да өзге ұлт өкілдерін ұсынған кезі болған ғой?!), Ыбырай Жақаев, Жазылбек Қуанышбаевтардың екінші мәрте Социалистік Еңбек Ері атануына, басқа да осы сынды үлкен істерге тікелей атсалысқан, жанын сала кіріскен қайраткер.

Жұмабек Тәшеневтің есімі өз халқына шексіз берілгендіктің үлгісі ретінде ұрпақтар жадында мәңгілік сақталары сөзсіз.

Ерекболат ҚАБЫЛДИН.

***

Коневпен қақтығыс

…Жұмабек Тәшенев Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасының төрағасы, кейіннен Министрлер Кеңесінің төрағасы болған жылдарында туған халқының абырой-беделіне қатысты көптеген істерге тікелей араласқан. «Бауыржан батыр» кітабындағы Кәкімжан Қазыбаевтың естелігінен алынған шағын ғана үзінді оның арпалыспен өткен өмірінің бір сәтін көз алдыңызға әкеледі:

«Карлге бір ғана сырды айтқан жоқпын. Ол Бәукең екеуміздің арамыздағы үлкен құпия болатын. Екі жылдың ішінде Рахымжанның насихаты біраз жерге барды да, жұрт оны жақсы білді. Бәукең менің жазғандарымды жібермей оқып отырды, кездесуіміз жиіледі. Соның бірінде:

— Ал енді осынша еңбекті аяқсыз қалдыруға болмайды. Біздің еңбегімізді емес, Рахымжанның. Оны Батырлық атаққа ұсыну керек. Ол — шын батыр. Мұны істеу сені мен маған азаматтық парыз. Анау сан мыңдап қаза тапқандардың аманаты, — деді.

Біраз үнсіз отырды да:

— Мен Ілияс Омаровпен сөйлестім. Барлық жайды айттым. Ол сенің  жазғандарыңмен түгел таныс екен. Между прочим, сенімен  кездескісі келеді.   Уақыт тауып барғын. Ол ақылды адам, мен оны қатты сыйлаймын. Ал енді сен мынаны жаса. Жазғандарыңның  негізінде  орысша справка жаз. Маған көрсеткін. Ілиясқа да бір данасын ала бар. Ол республика басшыларымен сөйлеспекші, түсіндің бе сөздің төркінін, — деді.

— Түсіндім, Бәуке.

— Түсінсең сол. Қимылдау керек.

Бәукеңнің ойға алған нәрсесін орындамай қоймайтынына көзім жеткен. Шыңдап тастаған әскери тәртіптің табы болу керек, тапсырманың дәл уақытында орындалуын қалайды. Бұл талабы мені де ширата түскен. Әсіресе, мына айтқанын ыбылжып, созып алмауым керек.

Көп кешікпей Ілияс Омаровқа жолықтым. Ол кезде Ілекең Қазақ ССР Мемлекеттік жоспарлау комитеті председателінің бірінші орынбасары болып істейді. Өте жылы қарсы алды. Кабинетінде ұзақ әңгімелестік. Жүзінен мейірбандық, білімділік есіп тұрды. Әсіресе, маған қатты әсер еткені жауынгерлерге, соғыс қаһармандарына, арысы жалпы адамға деген үлкен сүйіспеншілігі.

Мен жазған қағазбен танысып шықты да:

— Маған тастап кет. Хабарласып тұр. Үлкен жұмыс жасап жүр екенсің, қарағым,— деді.

Осы сөзге арқаланып кабинеттен шыққан маған Бауыржан мен Ілиясты тұтастырып тұрған сезім жайлы толып жатқан ойлар келді.

Көп кешікпей Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Әкімшілік бөліміне шақырылдым. Онда менімен Мәметқазин жолдас әңгімелесті. Оның алдына да Рахымжан туралы жазылған материалдардың негізінде анықтама және осы іске сонау Баукең шақырған күннен бастап қалай кіріскенім жайлы түсініктеме тастап кеттім. Жүрегім Рахымжан жайлы үлкен бір қаракеттің басталғалы тұрғанын сезгендей болды.

Кейіннен  білдім, осы қаракетке мықтап атсалысқан адам Жұмабек Тәшенев екен. Ол кезде Жұмекең Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының председателі болып істейтін. Бәукеңнің айтуында тиісті материалдармен қаруланған Жұмекең Москвада СССР Жоғарғы Советі Президиумы Председателінің орынбасары ретінде бір айлық кезекшілік қызметінде Рахымжан жөніндегі Бас штабтың архивіндегі материалдарды көтертіп, одан Рахымжанның кезінде Совет Одағының Батыры атағына ұсынылғанын біліп, оның неліктен өтпегені жайлы маршал И.С.Коневті шақырып сұрайды. Өйткені И.С.Конев соғыстан кейін Бас штабтың бастығы болған. Тәшеневтің қатқылдау сұрағына маршал шамданып қалады, екеуі қатты сөзге келеді. Жүгінісуге сол кездегі СССР Жоғарғы Советі Президиумының Председателі К.Е.Ворошиловқа барады. Климент Ефремович өзінің орынбасары мен әйгілі маршалды татуластыруға күш салады. Даудың түйіні назардан тыс қалады.

— Бәрі Климент Ефремовичтың азусыздығынан болды,— депті Тәшенов Бәукеңе.

Тәшеневтің барлау ретіндегі қаракеті нәтижесіз болған соң, өзіміздің Орталық Комитет те бұл мәселені қараудан бой тартса керек.

— Жұмекең де мен секілді қызба ғой. Екеумізді құртып жүрген мінез,— деді бір әңгімесінде Бәукең…».

(«Бауыржан батыр», «Жалын» баспасы, 1991 жыл).