Төрежанның кітабы

 (Деректі әңгіме)

Жазушы Төрежан Мәндібайдың кітабы шықты. «Қазығұрт-Қорасан» деген. Маған: «Кітаптың тұсаукесері өтеді, баяндама жасайсың» деп тапсырылған. Оның орайы келмеді. Жасамайын дегенім жоқ. Жасалмады…

Төкеңнің өзі айтады: «Бала, байқайсың ба, осы менің жолым ауыр. Ауырлығы сондай, мен барамын деген күні біздің ауыл мен аудан орталығына құдайдың құтты күні қатынап тұрған автобус жүрмей қалады», — дейді. Шындығында олай емес, ауырлататын өзі. Ана жылы: «Мерейтойыма баяндама жаса»,  — деп, туу Шалқардан Ақтөбеге маған келді. Мен үш жылғы дайындықтан соң, Оңтүстік-батыстан азып-тозып екі жылдан бері үй салып жатыр ем, жұмысымды тастап барғым келмеді. Сылтаураттым. Айналып екінші рет келді. Шаршағаннан жүзі қоңырайып кеткен екен, аптап ыстықта 400 шақырымдық сапар шегу оңай ма? Ол кезде Оңтүстік-батысқа автобус қатынамайды әрі көшелерінің атауы болмаған соң, іздеген үйің таптыртпай діңкеңді құртады. Байқаймын, әбден діңкелеген. Иә, ыстық тамақ, иә жайлы төсек жоқ, үй бітпеген, сол күні екеуміз «қораға түнеп» шықтық. Сонда жолы болмай жүрген ештеңесі жоқ, басына бейнет тілеп алып жүрген өзі. Әйтпесе, Шалқар шетінен сауатты әрі жазғыш: Сәдуақас бар, Мұхамбетәли бар, мүйізі қарағайдай Тауман ағам отыр, тағысын тағы толып жатыр. Күйіп тұрған жұмысыңды тастап, кемі жарты ай отырып баяндама жазу, одан Шалқарға сабылу «Оңай деймісің»? Қабағымды шытып: «Баяндама жазу үшін кітаптарыңыз керек қой», — деп, жанындағы дорбасына қол создым. «Жоқ, — дейді ағам көзі жыпылықтап, — сенсең үйде кітаптарымның бірі де жоқ, «Сыпыртқы командасы» деген кітабым әлдеқашан құрыды, «Оңай деймісіңнің?» бір данасы қалып еді, көзімнің қарасындай сақтап жүр ем, жақында бір жиенім екі күнге деп қиылып сұрап алды да, бермей кетті. Иттің баласы!»

Алдында қалшылдап тұрған адам, енді селкілдеп қоя бердім, не дегенімді жұрттың көзінше айтпай-ақ қояйын. Содан қол ұстасып өз кітабымызды өзіміз іздеп, Ақтөбені кезіп, сенделіп кеттік. Міне, Төрежан ағам өстіп қиындата береді. Болмаса жолы жеңіл. Жолы ауыр адамға облыс әкімі 400 беттік кітабын тегін шығарып бере ме? 1500 данамен.

Енді осы сапары да: «Бала, баяндама жаса», — дейді. Сасып, демім шықпай қалды. Тағы бір «пәленің» боларын сездім. Түйсікпен. Түрімнен байқады-ау деймін, ағам: «Көп емес, 10 минут қой, жеңіл-желпі айтып өтсең жарайды», — деп жуып-шайды. «Мә, кітабың!» деп қолыма «Қазығұрт-Қорасанды» ұстатты. 400 беттік, кемі жарты қадақ, мұқабасы келісті қоңыр көкшіл кітап қолыма тигенде ішім жылып қоя берді, енді айрылмаспын-ау деп ойладым. Баяндама жасау үшін мұны түнімен отырып тегіс оқып шығу керек.Уақыт аз. Не шайтан түрткенін, үйге барған соң туғалы кітаптың бетіне қарамаған балам әрі-бері айналдыра бастады, сосын қақ ортасын ашып дауыстап оқыды: «Ойымды бөлейінші деп шахматты алдым. Алехин партияларын талдағансып отыр ем, әжем келіп: «Келдекжан, осы ағаш ұта ма?» – деді. «Ой, әже-ай, ұтпаса мен ерігіп отыр деймісің»…

Сәлден соң әжем тағы келді. «Келдекжан, радио «Ертең жаңбыр жауады» дейді. Сонда үкімет құдаймен сөйлесіп отыр ма?».

— Жақсы екен, — деп бас қойды бала. Сол күні түн ортасы ауа бере әйеліміз екеуміз шырт ұйқымыздан шошып ояндық. Төр жақ алып бара жатқан күлкі. «Хи-хи-хи!». Тұра жүгірдік. Барсақ, жалғыз ұл иығы селкілдеп, тұншыға күледі. Қасында ешкім жоқ. Көзіміз бақырайған бізге: «Ой, мына кітап қой!» дейді. Жүрегіміз орнына түсіп, бөлмемізге қайтқан соң әйел «соғыс» ашты: «Бір бәлең бар, көшеге шықсаң кітап сатып әкелесің. Қазір бұрынғыдай емес, удай қымбат, әкесінің құнын сұрайды. Мұншама кітапты не істейсің? Мола саласың ба? Жасы жиырма сегізге келгенше өмірі кітаптың бетін ашпаған бала еді, енді ұйқы жоқ, жын қаққандай өз-өзінен күліп отырысы анау. Мезгілінде дем ала алмайтын болды. Әжем айтушы еді: «Баяғыда кей кітаптың адамды жадылап алатын сиқыры болған» деп. Мынау сондай бәле шығар. Қайдағыға қайдан тап болды. Жеті қараңғы түнде бірдеңеге ұшырап… шалықпаса жақсы».

— Өй, Төкеңдікі ғой…Төрежанның кітабы, — дедім, жөпелдемеде аузыма сөз түспей тұтығып.

— Төрежанның да, өзің де құры! — деді әйел, теріс аунап түсіп.

Содан баламыз бас алмай үш күн, үш түн оқыды. Күнделікті жұмысы жөніне қалды. Біздің шашы қысқа, ақылы ұзын әйел: «Әжемнің айтқаны келді» деп жер-жебіріме жетті.

Алла жар боп бала кітапты аман-сау бітірген соң, бәйбішем: «Бұл өзі не қылған бәле?» — деді, осқырына қарап, жақтырмай ішін ақтарып. Түс әлетінде жұмыстан оралсам, етпетінен түсіп оқып жатыр екен.

— Әу, саған не болған?

— Мына қара, — дейді бәйбішем ықылық ата күліп, — «Гипертония» деген әңгімесінің басталуын қара: «Сәскеде әйеліммен бірге дүкен аралауға шыққан бетім еді. Бір әйел бір еркекті арқалап, мықшыңдап, көтере алмай қарғап-сілеп келеді.

— Құдайдан тапқыр! Бұрын үйге жақындап құлайтын еді. Әкеле қоятын ек, енді алысқа құлауды шығарды ғой, бұ марту басқыр.

Арқасындағы адам аздап ыңырсып қойды да, әйелді тепкілей бастады.

— Су әкел деймін, әй қатын, су әкел!».

— Көрдің бе? — деді бәйбішем маған жайнаңдай қарап. — Мынау — біздің №7 ауылдағы Бәйдөк! Бәйдөк албасты мас болғанда байғұс Қойсын өстіп арқалап жүретін еді ғой. Төрежан оны қайдан білген, ә?

Енді мен күлдім.

— Ойбай, — деді бәйбішем, бірдеңе оқыс есіне түсіп. — Бізге де байланысты нәрсе жазыпты. Келін ала алмай жүргендер турасында. Мына қара: «Жасымыз толғанмен басымыз толмаған, келін алмаған көргенсіздеу үй едік. Ақансерім келіншек аламын дегенде әйелім талып қалды да, мен «келіншек аламын» деген сөздің мағынасын ұқпай отырып қалдым. Балаларым «келіншек аламын» деген сөзді ымдап түсіндіре бастады! Көршіміздің келіндерін көрсетті. Үйлену тойларының шақыру билеттерін әкеліп әуре болды. Әсетім мен Есетім бастарына жаулық тартып, келіншек болып сызылып, алдыма кеп сәлем етті. Сонда да ештеңе ұқпадым. Содан мені ата-енесіне шай құйып беріп отырған бір келіншектің сүгіретімен ұшықтады», — әйелім әрі қарай оқи алмай, ішегі түйілгенше күлді.

— Астапыралла, — дестік, есімізді жиып. — Қалай, ә?

Одан әрі біз де тезірек өстіп келін түсірсек деген қиялды «қуып кеттік».

Ол күні кітапты бәйбіше босатпады. Бірақ ертеңгісін жұмысқа бара жатқанда қатты ескерттім: «Түске дейін оқисың, түстен кейін өзім оқып, баяндамаға дайындалам. Келістік қой!»

— Келістік.

Жұмыстан келсем, әйелім жоқ. Дүкен, бірдеңеге кеткен шығар… Ас-суымды іштім. Іздеп ем, кітапты қайда қойғанын таба алмадым.

Сабырмен оралуын тостым. Уақыт өтіп жатыр. Ымырт түсті. Бірте-бірте даланы қараңғылық басты. Әйел жоқ. Содан түн қатып ағайын, туыстардың үйін жағаладым.

Барған үйім: «Жоғары шық. Төрлет!» дейді. «Асығыспын,— деймін. — Жай…Тұстарыңнан өтіп бара жатқан соң… соға кетейін деп». Іздемеген жер қалмады. Ойыма күдік кірді. Ең соңында немере сіңлісінікіне барсам, стол басында мықшиып «Қазығұрт-Қорасанды» оқып отыр.

Үй, қара орман, бай, бала естен шыққан. «Есі кеткен» деген осы екен ғой.

— Әй, қатын! — дедім, әй-шәйға қарамай кіжініп. — Не істеп отырсың! Ертелі қайда жүрсің?!

— Т-ы-ы-с-с! — дейді ол. — Мына қара! Оқиын ба?

Қаным басыма шапшып, қолындағы кітапты жұлып алдым да, есікті тарс ұрып, шыға бердім. Қатын байғұс қайда барсын, сүмеңдеп соңыма ерді.

Тоң-торыс отырып шайымызды іштік. Сосын көжемізді… Тағы да үнсіздік. Шыдай алмады білем, біраздан соң еңкейіп келіп бетімнен сүйді. Сүймегелі қаша-а-н?.. Жібіп қоя бердім. Жанарын төңкере қарады.

Сосын айтты:

— Шамалы қалды. Аяқтап тастайыншы. Өтінемін.

Иліктім. Илікпей қайтейін, қыздай қосылған, отыз жыл отасқан әйеліммен бір кітап үшін ажырасам ба?

Төкеңнің өтініші орындалмады. Ертеңгісін «Баяндама жазылмады» деп телефон соқсам, Төкең айтады: «Солай, жолым ауыр» — дейді.

Ауыр ештеңесі де жоқ, ауырлататын өзі, соншама қызық кітап жазып… Құрымағырды басқа кітаптар сияқты қылмай ма?!

 Жұма-Назар АСАН,

филология ғылымының докторы, профессор.

 Төрт кестелі Төрежан

Математиканың арғы атасы арифметика болса, сол есеп-қисабыңызды түгендейтін төрт кестеңізді жаттап өспейтін жан баласы жоқ шығар-ау?

1.Алу. 2.Бөлу. 3. Қосу. 4. Көбейту.

Ақтөбенің ақ мылтығы Төрежан Мәндібаев төрт кестеңізді бала жастан  жадына сақтап өсіп, машықтанғасын математик болды.

1. Сүйек жаңғыртып, сүйген қызын алды. Яғни, жар алуды білгенмен, пара алуды білмеді.
2. Қосағымен қоса ағарып, қайда барса да қоса апарып, бөлінбеген. Яғни, үйленуді білгенмен, үй бөлуді білмеді.
3. Қазақтың санын көбейтіп, балаға баланы қосуды білгенмен, лауазым қуып, өсуді білмеді.
4. Жарына да, жанрына да адал болды. Сатираны көбейтуді білгенмен, жарының саусағына салатын сақинаны көбейтуді білмеді. Дүниеге емес, көркем дүниеге қызықты.

Чехов дәрігер болғанмен, әдебиет үшін әбігер болған классик екені әмбеге аян. Төрежан аға да сондай. Математик мамандығына қарамастан, қалжыңдарын қазақ әдебиетіне қазықтай қағып кіргізді. Күлкінің күбісін пісіп, сатираның сары майын айырған сарбаз. Әдетте математиктер есеп шығарғанда сан қилы сандарды түбірдің астына түсіріп, одан оны үстіне шығарып қидалап, қиқулап жатушы еді ғой. Төрежан ағам да әлгі тәсілді әзіл-оспаққа шебер қолданып, шекесін қыздырған сықақшы.  Мысалы, қазақта «Таспен атқанды аспен ат» деген мәтел бар ғой. Біздің Төкең сол мәтелдің мәнін өзгерткен. Қалай дейсіз бе? «Таспен ұрғанды таспен ұр» деп, түбін түсіріп жазатын қаламгер. Бәрінен де әрі тартқанды бері тартып, түлендерді түртіп ойнайтыны жақсы.

Төрежан аға, сексеннің сеңгіріне шықтыңыз. Құттықтаймыз! Математиктің тілімен айтқанда, жүзіңіз жарқын боп, жүз жасаңыз!

 Көпен ӘМІРБЕК,

Қазақстан Жазушылар одағы сатира кеңесінің төрағасы.