Қазақ журналистикасы ұлттық партияның рөлін атқаруда

Е.Қарин, «Нұр Отан» партиясының хатшысы:

Қазақ журналистикасы ұлттық партияның рөлін атқаруда

— Ерлан мырза, Ертісбаев өзінің бір сұхбатында өмірлік президент идеясының Президент Әкімшілігінен шықпағанын жеткізіп, керісінше, «Нұр Отан» партиясы басшыларының бұл тұcта белсенділік танытып жүргенін тұспалдап жеткізді. Шынымен-ақ, сонда бұл мәселенің авторы кім?

— «Нұр Отан», керісінше, өмірлік президенттікке қатысты пікірталас басталған кезде, бұл дискуссияға араласып, мұны басқа мазмұнға бұру бастамасымен шыққан еді. Сондықтан «Нұр Отан» өмірлік президент идеясының авторы емес және партия тарапынан шыққан «ұлттық лидер» бастамасы өмірлік президенттік ұсынысының жалғасы да емес, керісінше, басқа тақырыпта пікірлесейік деген мәселе ғана. Ал шындығына келер болсақ, өмірлік президент жөніндегі пікірталас күздің басында қызғанымен, әңгіме негізі маусым айынан басталды. Сондықтан шын мәнісінде, бұл мәселені бірінші боп көтерген профессор Байдосов та емес. Жаз айында мен биліктегі кейбір тұлғалармен кездесіп, «Егемен Қазақстан» мен «Казправда» газеттерінде өмірлік президент немесе президенттік мерзімін ұлғайту туралы бастамалар көтеріліп жатқан тұста: «Шындығында да, билікте мұндай ой бар ма?» — деп өз тарапымнан сұраған болатынмын. Өйткені аталған екі газетте маусым айының ортасынан қыркүйек айының ортасына дейін шамамен 20-дан астам материалдар шықты. Онда қоғамға белгілі мәдениет қайраткерлері Кәкімбек Салықов, Мейірхан Ақдәулетов, Бәйкен Әшімовтер көлемді материалдары мен сұхбаттарында «Неге Елбасының президенттік мерзімін ұзартпасқа, тіпті өмірлік президенттік етпеске?» дегендей ойларын жеткізді. Неге екені белгісіз, сарапшылар олардың ойларын аңғармады ма, әлде шын көңілімен қабылдамады ма, дегенмен ақтөбелік профессор Байдосовтың бастамасы бұл кенеттен және өздігінен пайда болған ұсыныс емес сияқты.

Дегенмен мұндай ойларға тек күдікпен ғана емес, негізінен, түсінікпен де қарау қажет. Себебі қоғамда шындығында да, Президент Нұрсұлтан Назарбаевқа деген көзқарас ерекше. Оның ұлттық тарихтағы рөлі де елеулі. Қоғамның ішінде Назарбаевқа деген қолдау мен сенімнің соншалықты үлкен екенін ескерсек, осы тектес ойлардың қайткенде де ара-арасында өздігінен шығып қалу мүмкіндігін жоққа шығару қиын. Сондықтан бұл бастама осы жолы тыйылып қалса да, біраз уақыттан кейін осыған жақын басқа да ойлар қайта-қайта пайда болмастығында күмән жоқ.

— Орыстар айтпақшы, бұл «медвежья услуга» немесе «артық қылам деп тыртық қылудың» әрекеті емес пе?

— Міне, сондықтан мен өмірлік президент ұсынысын қолдай алмаймын. Бұл бастама керісінше, айналып келе биліктің өзіне қарсы тиеді. Себебі, біріншіден, бұл шын мәнінде биліктің немесе қоғамның алдында тұрған бірде-бір өзекті мәселенің шешілуіне әкелмейді. Екіншіден, бүгінгі уақытта қоғамда қордаланған бүкіл өзекті мәселелерді есепке алар болсақ, қазір бар мәселе осыған барып қадалып қалған жоқ. Яғни бұл — ешқандай да өзектілігі жоқ ой, ұсыныс. Үшіншіден, егер де бұл оймен келіскеннің өзінде де оны іс жүзіне асырудың өзі өте күрделі, қиын. Оны қалай іс жүзіне асырамыз? Оның қандай нақты заңды, құқықтық тетіктері бар? Ешқандай. Төртіншіден әрі ең бастысы — өмірлік президентті өткізу нормасы Конституциямыздың тағы бір маңызды құндылықтарының бірі — сайлау құқына қарсы келеді. Қазақстанда барлық азаматтардың сайлауға құқысы бар. Егер де мәңгілік президент нормасын енгізетін болсақ, онда сайлау құқы институтынан бас тартқандай боламыз. Сондықтан осының бәрін есепке алар болсақ, өмірлік президенттікті енгізу туралы ұсыныс ешқандай да рационалды, өзегі жоқ бастама. Бұл ойды талқылаған сайын, қолдауға болатын аргументтерден гөрі басқа сұрақтар пайда бола береді. Менің ойымша, біз бостан-бос осы мәселе бойынша дауласып келеміз. Бұл үлкен дискуссия өрбітуге боларлық тақырып та емес.

—  Ал «Нұр Отан» партиясы төрағасының бірінші орынбасары Дархан Кәлетаевтың Ұлттық лидер бойынша ұсынған бастамасы ше?

— Кәлетаевтың ұсынысы керісінше, қоғамға қазіргі уақытта «мәңгілік президенттікпен» шектеліп қалмай, басқа тақырыпта дискуссия өрбітейік деген ой ғана еді. Сол себептен, бұл тақырыптарды өзара байланыстыруға болмайды.

— Сонда Ұлттық лидер бойынша дискуссия не үшін керек?

— Басқасын айтпағанда, ол мәңгілік президенттік сияқты аяқ астынан туылған конъюнктуралық ойлар қайта-қайта көтеріле бермеуі үшін қажет. Яғни қоғамның назарын мәңгілік президент немесе бір кездері ұсынылған конституциялық монархия сияқты жөнсіз тақырыптарға қайта-қайта аударта бермес үшін керек. Оның үстіне, президенттің статусын айтқан кезде, бізде әрқашанда оны президенттің өкілеттігін кеңейту немесе оның өкілдігін арттыру мақсатында ғана талқылайды. Меніңше, мәселені тек бұлай қоюға болмас. Өйткені ең алдымен, Мемлекет басшысының 2007 жылғы конституциялық өзгерістерге сәйкес қайта-қайта сайлауға түсуіне ешқандай да кедергі жоқ. Екіншіден, Елбасының тұңғыш президент ретіндегі рөлі, өкілеттігі бұл Конституцияда да және осы Ата заңға сәйкес қабылданған «Тұңғыш президент туралы» заңда да ерекше көлемде белгіленген. Ал Ұлттық лидер жөніндегі мәселені саяси-гуманитарлық ракурсте талқылау керек.

— Жаңа өзіңіз де қоғамда өзекті мәселелер баршылық дедіңіз. Бұл тұста ресейлік сарапшылардың бірқатары Қазақстандағы қордаланған ең өзекті мәселе ретінде БАҚ-тардың монополиясын атап өтеді. БАҚ монополиясы жайлы сіздің ойыңыз қандай?

— Ресейлік сарапшылар алдымен өздерінің еліндегі өзекті мәселелерімен айналысып алсын. Олардың айтып отырған сын, пікірлерін өздеріне қатысты да айтуға болады. Бұл бір жағынан. Ал екінші жағынан, мәселе кімнің монополиясында. Осыдан 4-5 жыл бұрын ақпараттық кеңістіктегі бір-екі өнеркәсіптік-қаржылық топтардың үстемдігі көп айтылса, осы жағдай біршама алаңдатса, бүгінде сондай топтардың ықпалы біршама азайды. Сондықтан әр түрлі олигархтық топтардың ақпараттық үстемдігінің орнына мемлекеттің ықпалы күшею — объективті тұрғыда дұрыс процесс. Ал оның өз кезегінде заңды себеп-салдары бар. Біріншіден, ақпарат құралдарының өміршеңдігі тұрғысынан алсақ, тәуелсіз ақпарат құралдарының өздері де мемлекеттік тапсырыстың есебінен өмір сүріп келді. Екіншіден, дағдарыс кезеңінде экономикада мемлекеттің рөлі күшейген сайын, ол ақпараттық салада да байқалатын болады. Ақпарат құралдарының табыс көзі — жарнама, ал жарнама рыногы біраз тарылды, тапсырыс көлемі бұрынғыдай үлкен емес. Сондықтан мемлекеттік ықпалдың күшеюі бұл объективті және уақытша құбылыс.

Бұл тұста тәуелсіз ақпарат құралдарының аясы тарылып жатыр деп те айта алмаспын. Тәуелсіз ақпарат құралдары, соның ішінде оппозициялық ақпарат құралдары да бұрынғыша шығып жатыр. Олардың таралымы көп жағдайда мемлекеттік басылымдардан бір емес, бірнеше есе артық. Сосын мен сіздің әріптестеріңізбен кездескен кезімде жиі айтатыным: біздің ақпараттық кеңістіктегі ерекше құбылыс — ол ұлттық басылым немесе бүгінгі терминологиямен айтсақ, қазақтілді БАҚ-тар. Оларды «тәуелсіз» немесе «мемлекеттік» деп бөлу қиын. Себебі қазақтілді ақпарат құралдары мемлекеттік, тіпті тәуелсіз орыстілді ақпарат құралдарынан да неғұрлым шыншыл, турашыл. Бүгінгі қазақ газеттері күнделікті болып жатқан саяси оқиғаларды неғұрлым объективті, тура әрі сын тұрғысынан береді. Бұл, меніңше, қазақ журналистикасының ерекше басымдылығы. Қазақ журналистикасы ұлттық партияның рөлін атқаруда.

— Бұл тұста монополия көбіне қазақтілді БАҚ-тарды шырмап отырған жоқ па? Бұрынғы кезеңмен салыстырсақ, қазір қазақтілді БАҚ-тар осындай мемлекеттік монополияның кесірінен өз оқырмандары, көрермендері мен тыңдармандарынан айырылып жатқан жоқ па? Өйткені мемлекеттік тапсырыс берілген күннің өзінде оған құлаш-құлаш беттер арналып, кеңестік замандай партиялық насихат жүргізіліп, БАҚ қадіріне қаяу түспей ме?

— Мен мұнымен келісе алмаймын. Керісінше, өткен жылы Президент Әкімшілігіне келіп, жұмыс істегеннен кейін кейбір ақпараттарды жинап, сараптасам, шын мәнісінде мемлекеттік тапсырыс көп уақыт бойы саналы түрде көбіне орыстілді БАҚ-тарға беріліп келген екен. Мысалға, таралымы бірдей орыстілді және қазақтілді газетке бұрын әрқалай қаржы бөлінетін. Мәселен, орыстілді газетке 9 млн. теңге берілсе, қазақтілді газетке 2-ақ млн. беріліп жатады. Сондықтан да қазақ газеттерінің көптеген басшылары, редакторлары керісінше, маған басқаша мұңын шағады. Мемлекет саналы түрде тек қана орыстілді ақпарат құралдарына қолдау көрсетіп жүр деген немесе қазақтілді БАҚ-тарға көрсетіліп отырған қолдау мардымсыз деген сияқты пікір бар.

— Бірақ мұнда жарнама мен мемлекеттік тапсырыстан туындайтын билікшіл идеологияның арасын бөлек қарастырған жөн ғой…

— Мен бұл мәселенің екі шеті бар деп айтар едім. Мемлекеттік тапсырыс неғұрлым көп болсын деп отырсаңыз, онда ресми үгіт-насихатқа сәйкес материалдар да көбірек болады. Қазақ газеттері онда өздері бұл мәселені анықтап алуы керек: оларға мемлекеттік қолдау керек пе, әлде жоқ па? Біздің көтеріп отырған мәселеміз — қазақ газеттерінде мемлекеттік тапсырыс көлемінің орыстілді басылымдармен салыстырмалы түрде аздығы.

Біз ұлттық ақпарат құралдарының алдында тұрған осындай және басқа да өзекті мәселелер бойынша желтоқсан айында бірнеше әріптестерімізбен қосылып, қазақ журналистерінің Бірінші халықаралық форумын өткізбекпіз. Бір кездері Қазақстанда орыс баспасөзінің форумы өтті. Сол кезде біз таңғалдық: қазақтілді БАҚ-тардың жағдайын байқамағандай болып, орыс баспасөзінің «мұңын» талқылап жаттық. Ал бұл абсурд қой. Сондықтан да біздің бастамамызда «Нұр Отан» партиясының, не мемлекеттің мүддесі жоқ. Берік Әбдіғалиев, Берік Уәли, Айдос Сарым, Дәурен Қуат, т.б. азаматтармен бірігіп, қазақ журналистерінің форумын өткізуге келістік. Біз ешкімді де күтіп отырмай, әр жерден ақша тауып, өз күшімізбен қазақ журналистерінің форумын өткізу туралы шешім қабылдадық. Амандық болса, 9 желтоқсанда Астанада барлық қазақ журналистерін жинамақпыз. Оған 200-ден аса қатысушы келуі тиіс. Біздің ойымызша, панельдік дискуссия ұйымдастырып, неге қазақ журналистикасының корифейлері Сауытбек Әбдірахманов пен мысалға Ермұрат Бапи, жалпы, барлық қазақ редакторларының басын қосып, өзекті мәселелерді талқыламасқа?! Қазақ журналистикасының ең үлкен жетістігі де, осалдығы да — аймақтық ақпарат құралдары. Осалдығы дегеніміз — материалдық жағдайының қиындығы. Мықтылығы, жетістігі дегеніміз — бізде соңғы жылдары аймақта ұйымдастыруда сәтті жобалардың болуы. Отандық журналистика тарихында «Алтын орда», «Тұран», т.б. газеттер аймақтан шығып, республика деңгейіне дейін таралды. Олардың да феноменін талқылайық. Екіншіден, билік пен ақпарат құралдарының қарым-қатынасын да талқылағымыз келеді. Мүмкін, жаңа сіз айтып отырған мәселені неге сол жерде шығарып, кең түрде талқыламасқа?!

Жарнама мәселесі де өзекті. Себебі жоғарыда айтқанымыздай, ақпарат құралдарының өмір сүруінің бір көзі — жарнама. Қазір прайм-тайм уақытында телеарналарды қараңызшы, эфирде қайта-қайта берілетін жарнаманың көбісі қазақша шығып жатыр?! Яғни жарнама агенттіктерінің өздері де бір нәрсені ұқты: қазір аудиторияның басым бөлігі — қазақ аудиториясы. Жарнама агенттіктері негізгі тұтынушы аудитория қазақ аудиториясы екенін мойындаса, неге онда жарнамадан түскен пайда қазақтілді газеттердің үлесіне сай түспейді. Қазір бізде қазақтілді және орыстілді БАҚ-тар кіретін «Арна медиа», «Нұр медиа» сияқты ірі холдингтермен қатар, кішігірім холдингтер де бар. Бірақ жарнаманың басым көпшілігі қазақтілді ақпарат құралдарының есебіне түседі де, бірақ үлестірілген кезде орыстілді ақпарат құралдарының пайдасына қарай басымырақ беріледі. Мұндай проблема бар ғой. Демек, бұл — бір жағынан, саяси проблема, екінші жағынан, менеджмент проблемасы.

— Ал «Нұр Отанның» өзінде неге ұлттық мәселеге қатысты түбегейлі ұстаным жоқ?

— «Нұр Отан» партиясына келгелі бері біз ұлттық мәселелерді әдейі көптеп айтып жүрміз. Кейбір әріптестеріміздің «Сіз неге қайта-қайта ұлттық мәселені айта бересіз, не басқа тақырып жоқ па?» деп сынаған кездері де болды. Ал менің бар мақсатым — биліктің назарын ұлттық мәселеге аударту, биліктің осы мәселені ешқандай да эмоциясыз, рационалды түрде шешуге болатынына көз жеткіздіру. Ұлттық мәселенің толық болмаса да, компромистік тұрғыда белгілі бір шешімі бар. Қақайып тұрып «жоқ болмайды» дегеннен гөрі бұл мәселені 20-30 пайызға шешуге болады.

Жақында біз ономастика мәселесін көтердік. Былай қарасақ, ешкім мұны бізге міндеттеген жоқ. Біз ономастика мәселесіне әрбір облыстық, қалалық мәслихаттағы «Нұр Отан» партиясының жетекшілерін, сондай-ақ ономастикалық комиссия жетекшілерін, шешім қабылдайтын облыс, қала әкімдерінің орынбасарларын және мамандарды шақырдық. Бұдан тыс Президент Әкімшілігінің ішкі саясат бөлімінің жетекшілігі мен ақпарат министрлігі өкілдерімен ашық түрде пікірлестік. Онда біз тек қала, көше атауларымен шектеліп қалмай, Павлодар, Петропавл мәселесін де талқыладық. Жиналысты аяқтар кезімде мен Президент Әкімшілігі ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі Дархан Мыңбайға «бұл мәселені жай жауып қоймай, сіздің протоколды тапсырмаңызбен өткен алқалы жиын деп, кейін облыс әкімдеріне жіберсек қайтеді» деп, рұқсатын алып, бекіттік. Менде осының арқасында бәрі шешіледі дейтіндей иллюзия жоқ. Бірақ бұл мәселелердің екінші, үшінші қатарға кетіп қалмай, қоғамның және биліктің назарында тұруына септігін тигізетініне сенімдімін. Менің ең басты мақсатым — белгілі бір мәселелердің өзектілігін арттыру. Ұлттық мәселелерге қатысты стратегиямыз да — осы.

«Нұр Отанның» жанынан арнайы түрде ұлттық мәселелерге қатысты серпіліс жасау мақсатында «Аманат» пікірсайыс клубын құрып, соның аясында көптеген ұлттық мәселелерді талқылап келеміз. Көктем кезінде қазақ тілінің мәселесін талқылағанымызда, ертесіне бірнеше депутатты шақырып: «Мемлекеттік тілдің жағдайына байланысты қоғамда наразылық бар. Сол наразылықтың көбі «Нұр Отанға» тікелей қатысты. Себебі біз билік партиясымыз, біз Үкіметті жасақтаймыз, Парламентте басымбыз. Сондықтан біздің қолымыздан келмейді деп құтылып шығуға болмайды», — дедім. Сөйтіп, «Мемлекеттік тіл туралы» заңды қабылдау қажеттігін өзара талқылауға келістік. Мен сол азаматтарға ризамын, ниет білдіріп, қолдау көрсеткеніне. Әйтпесе көп жағдайда, биліктің ішінде жүрген әріптестеріміз сол биліктен бір «сигнал» күтіп отырады. Сондайда мен оларға: «Сендерге кімнің қолдауы керек? Біз сайлаушылар алдында ғана жауаптымыз. Ал біздің сайлаушыларымыздың арасында қоғамдық пікір бар. Заң өте ме, өтпей ме  ол — екінші мәселе. Ең бастысы, біз өзіміздің позициямызды анықтайық», — деймін. Менің негізгі мақсатым — тым болмаса «нұротандықтардың» арасында тілге, ұлттық мәселелерге қатысты көзқарасты бұзу.

— Қоғамның ішінде де бұған қатысты қозғаудың бары рас. «Мемлекеттік тіл туралы» заң жобасын жастар ұйымдарына дейін дайындап шықты. Жалпы, тіл мәселесінің жасанды түрде күрделеніп, шешілмей қалуы сол билікте ұлтқа қарсы топтың барын аңғарта ма?

— Ұлтқа қарсы емес, қайраттылығы мен табандылығы жетпейтін тұлғалар бар. Сізбен, менімен келіспейтін адамдар да жоқ емес. Ал бірақ оны іске асыруда табандылық таныта алмайды. Шынын айтсам, мен мұнда ешқандай да күрделілікті көріп тұрған жоқпын. Қазақ тілі мәселесі қоғамды екіге-үшке жаратын мәселе емес, керісінше, біз сол мемлекеттік тілдің мүмкіндігін қоғамды, ұлтты біріктіретін фактор ретінде пайдалана алмай отырмыз.

— ЕҚЫҰ-ға төрағалық қарсаңында Е.Жовтистің мәселесі көп көтеріліп жатыр. Байқауымызша, сіз өзіңіздің көптеген сұхбаттарыңызда Жовтисті қолдап жүрсіз…

— Жоқ, мен қолдап жүрген жоқпын. Жовтис мәселесінің екі жағы бар. Бірінші жағы — этикалық мәселе. Мысалға, Жовтис жол-көлік апатына қатысты болып, оның салдарынан адам қаза тауып, жағдай анықталған соң, ол жауапқа тартылып жатқан кезде көптеген тәуелсіз ұйымдар оны қорғай бастағанда, шын мәнінде мен наразы болдым. Неліктен «заңның алдында бәрі бірдей» деген қағидатты сол тәуелсіз ұйымдар да, Жовтистің өзі де осы күнге дейін уағыздап келді де, ал өзі осындай жағдайға тап болған кезде, Құдай басқа келтірмесін, өзінің кінәсінен бас тартпақ болды. Ежелгі римдіктер айтқандай, заң қатал болса да, заң талабы орындалуы қажет.

Ал Жовтис мәселесінің екінші жағы, мысалға, жол апатын жасағаны үшін оған төрт жылды берсе, неге дәл сондай жағдайда өзге тұлғаларға тура сондай үкім шығармаймыз. Мысалға, Ақтөбедегі жол полициясы басқармасының бұрынғы басшысы мас күйінде ешбір құжатсыз машинаны айдап, қарсы жолдағы басқа машинамен соқтығысып, адам өліміне әкеп соғады. Бұл — ауыр қылмыс. Бірақ ол үш жылға сотталды?! Әрине, сұрақтар туындайды.

— Ерлан мырза, әрбір істің артын қуа берсек, майда-шүйде фактілерді тізбектей берсек, онда нақты шешімге келе алмаймыз. Бұл арада Жовтистің ісі бойынша халықаралық ұйымдар шулап жатқаны қаншалықты дұрыс?

— Бұл майда-шүйде нәрселер емес. Әділеттілік болуы керек. Сол себепті әділетті үкімнің талап етілуі орынды. Егер де белгілі бір қылмысқа қатысты әркімге әр түрлі үкім берілсе, яғни заң да әр адамға әрқалай қолданылады деген сөз ғой… Ал шетелге барып кез келген мәселе бойынша шулай беру — бұл қалай да басқа, бөтен біреуге барып, өз еліңді жамандағаныңмен бірдей.

— Ертісбаев өзінің бір сұхбатында «құқық қорғаушы Жовтис мықты азамат, бірақ көлік жүргізуші ретінде ол қоғамға қауіпті» деген еді. Бұл мәселеге де осылай қалыпты қарауға болмай ма?

— Менің айтып отырғаным да сол. Біз бір мәселеге тек біржақты қарамауымыз керек. Неге біз Жовтистің заң алдындағы жауап беру жауапкершілігін жоққа шығарамыз?! Ол — құқық қорғаушыдан бұрын, қатардағы азамат. Бәрін қойғанның өзінде ол Құдайдың алдында жауапты. Менің айтып отырғаным бір нәрсе, талап бәріне бірдей қойылуы қажет. Ол Жовтис болсын немесе банкир, я министр болсын — бәрі бірдей заң алдында жауапты. Мәселен, қазір біз кейбір банк басшыларын жауапқа тартып жатырмыз. Бұл банк басшыларын, оның ішінде Жомарт Ертаевты ақтап жатқан кездер де болды. Мысалға, Альянс банктен 1 млн. теңге емес, 1 млрд. доллар жоғалып кетті дейді. Ал онда «АФН» немесе басқа құзырлы органдар қайда қарады? Мысалға, Мұхтар Жәкішевке «стратегиялық маңызы бар кен орындарын сатып жіберді» деген кінә тағылуда. Яғни ол балабақшаның ғимаратын емес, стратегиялық маңызы бар нысандарды сатты ғой тергеудің есебі бойынша?! Ал басқалары сонда қайда қарады? Міне, сондықтан біз белгілі біреулерді айыптасақ, онда неліктен осындай ашық қылмысты әрекеттерге жол берген тиісті құзырлы органдардың жауапкершілігін де мойындамаймыз? Ал біз Жовтистің мәселесін айналып келіп, талқылай береміз…

— Негізі, бір қызығы, Е.Жовтис түрмеде уақытын босқа өткізіп жатпағанға ұқсайды, бір жағынан, мемлекеттік тілді үйреніп жатыр екен…

— Қызық, ол қазақ тілін неге бұрын оқымаған?

— Осы тұрғыдан менің сізден сұрайын дегенім, қазақ тілі сотталғандар мен оппозицияға кеткендердің мәжбүрлі түрде үйренетін тіліне айналған жоқ па? Мұндай арзан ұпай кімге керек?

—  Қазақ тіліне тек қана ұпай жинағанда, жұртқа жаққанда бет бұрады. Неге біздің оппозициядағы көсемдеріміз тек оппозицияға кеткеннен кейін ғана тілді меңгеріп, кейбірі тілді әлі де толық үйрене алмаса да, шала-шарпы сөйлесіп жүр?! Себебі бүгінгі таңда қоғамда қазақ азаматтары ішінде қалыптасқан жағдайға, елдегі іске асырылып жатқан саясатқа қатысты наразылық болмаса да, көп сұрақ бар. Негізінен, бүгінгі кезде қоғамда көп объективтілікті, әділдікті талап ететін негізгі топ — қазақтар. Сондықтан да бас кезінде қазақпен санаспаса да, өздерінің басына жағдай туған кезде сол әділеттілікті білетін бір қазақ екенін сезіп, оның алдынан өткісі келеді. Қиналғасын ғана қазақтың алдына барады. Қашанда да қазақ көп нәрсеге көнуі мүмкін, бірақ әділетсіздікке көнбейді.

— Өткен жылғы сұхбатымызда сіз қазақтың «Тәуелсіздік бізге не берді деген талабы заңды» деп айтып едіңіз…

— Қазіргі таңда қазақтың талабы да күшейіп келе жатыр. Осыдан 10 жыл бұрын қойылған талап қазір жеткіліксіз. Қазақтың талабы бұдан былай ұлғая береді. Неге? Себебі «біз тәуелсіздікті алдық, бірақ сол тәуелсіздік бізге не берді?» деген өткен жылғы сұхбатымыздың басты тақырыбы әлі де өз күйінде қалып отыр. 20 жылдық біреулерге той шығар, бірақ бұл датаны атап өтудің басқа бір жағы бар: бұл тәуелсіздіктің қорытындылары, қандай мүмкіндіктерді біз пайдалана алдық, қандай мүмкіндіктерді пайдалана алмадық?!

— Мысалы?

—  Мысалы, соның бірі — ономастика мәселесі. Бұл көп мәселенің бірі ғана. Таяуда Өскеменнен Моңғолияға барып қайттық. Өскеменнен Ресей шекарасына дейін 1,5 сағаттай жүрдік. Ал жолымызда бірде-бір көшенің, ауылдың қазақша атауы кездескен жоқ. Екінші күні Ресейдің территориясында жүрміз, Таулы Алтай республикасына таядық. Сөйтсек, онда «Қосағашқа қош келдіңіз!» деген қазақша тақта тұр. «Әлия», «Санжар», «Бәйтерек» дегендей дүкен аттары бар. Ресейдегі көше, дүкен атаулары қазақша, ал Қазақстанда — орысша. Қазақстанның облыс орталықтарындағы көше атауларының 80 пайызы кеңестік заманға жатады. Наразылық тудырмайтын атаулар болса, бір жөн. Бірақ Комсомольский, ВЛКСМ, Ленин немесе Дзерджинский дегендей қызыл террорды ұйымдастырған адамның атындағы көше қажет пе?!

Соңғы төрт-бес жылда, өзім қатты сыйлайтын ағамның ықпалымен, мен жыл сайын Кеңсайға барып, онда жатқан көрнекті кісілердің бейіттерін аралап, Құран оқытып қайтамын. Содан бір күні түсіп келе жатсам, Кеңсайға баратын көше емес, төбені айналып баратын жолды Мұстафа Шоқайдың атына беріпті… Алашорда өкіметінің ұлттық кеңесінің мүшелігінде 15 адам болды, соның біреуіне қаланың шетіндегі көше емес, молаға апаратын жолды беріп отырмыз. Мен мұны мола деп те айта алмаймын, себебі қаншама көрнекті ұлттық масштабтағы тұлғалар жатыр. Дегенмен де, образды түрде айтсақ, солай болады. Тіпті тақтайша да жоқ, контейнердің үстіне «улица Шокая» деп жазған. Бұл бүгінгі қоғамның сол кісілерге деген көзқарасын білдіре ме, әлде бұл сауатсыздық па? Білмеймін.

Мен Астанада көптеген үлкен қызметтегі кісілермен кездескен кезімде, оларға Алаш қайраткерлерінің өмірлерін айтып, қызықтырғым келеді. Мұстафа Шоқай орысша түк білмей, Ташкенттегі гимназияға түскен кезде онда кілең орыстың балалары оқыған. Сол орыс тілін білмеген бала келесі жылы ең үздік оқушы атанды. Мұстафа Шоқай орыс тілін білмей түскен гимназияны Алтын медальмен бітірген. Оның кейінгі күрес жолын айтпағанда, бұл қасиетінің өзі қазақты білімге ұмтылдыруға қандай мысал, үлгі болмақ! Мен Алаш қайраткерлерінің кіммен, не үшін күрескенін айтуға қорықсаңыздар, тым болмаса олардың қандай білімді, дарынды болғандарын айтыңыздаршы деймін. Тәуелсіздіктің 20 жылдығы келе жатыр, бұл — тәуелсіздік ұғымына жоғары құндылық ретінде қайта қарауға бір мүмкіндік, екінші жағынан, тәуелсіздік тұсында бізде талай мүмкіндіктер болды, қайсысын пайдаландық, қайсысын пайдалана алмадық деген сауалдарға жауап алу.

— Қазақстан Тәуелсіздігінің 20 жылдығына біз немен жеттік? Жеңісіміз көп пе, жеңілісіміз көп пе?

— Шүкір, дербес мемлекетпіз. Шын мәнінде, көп нәрсеге қол жеткіздік. Жай ғана мемлекет емеспіз, бізбен есептесетін, санасатын мемлекеттердің қатарындамыз. Мен мұны биліктің өкілі боп әдейі мақтап, асырып айтып отырған жоқпын. Біз мемлекет ретінде танылдық. Бірақ біздің өзіміздің алдымызда әлі де жауап беретін мәселелер бар. Біз — мың жылдық тарихы бар ұлтпыз. Қазақта мемлекеттілік дәстүрі кешегі 20 жылда емес, не осыдан 100-200 жыл бұрын емес, бағзы замандары қалыптасқан. Бірде қытайдың ежелгі мөрлерінің шағын көрмесіне бардым, сонда бір қытайлық маған: «Көрдіңіздер ме, бізде қаншама мөрлер бар! Олардың түрлері қаншама? Және де көне замандардан келе жатыр. Мынаған 500 жыл, мынаған 1000 жыл. Бұл мөрлер — мемлекеттіліктің нышаны! Яғни біздің мемлекет басқару тәжірибеміз — сіздерден едәуір мол. Ал сіздер жас мемлекетсіңдер, әлі көп нәрсені білмейсіңдер, мінезге барасыздар, жалған намысқа саласыңдар, бәріне бірдей қол жеткізгілерің келеді!» деп мақтана берді. Бірақ сол алғашқы қытай мемлекеттік құрылымдары сол көшпелі халықтардың ықпалымен құрылған жоқ па?! Әңгіме ол жөнінде емес, бұл тақырыпқа арнайы басқа сұхбатты ұйымдастырайық. Шын мәнісінде, біздің мемлекеттілігіміздің мыңжылдық тарихы бар. Көне түркілердің, Күлтегін мен Тоныкөктің заманында, түркілердің аңсап кеткен «мәңгілік ел» идеясы — ол мемлекеттілік емес пе?! Қай ұлт, қай ел мәңгі? Мемлекеттілігі бар ұлт қана.

Бүгінгі таңда бізбен салыстырғанда, сан жағынан үш-төрт есе басым, алайда тағдыры трагедияға толы ұлттар бар. Бір жерге қоныс тебе алмай, ұлтарақтай жерді аңсап жүрген халықтар олар… Бәлкім, бізге қызғанышпен де қарайтын болар. Егер де біз солардың көзқарасымен бүгінгі жағдайымызға қарасақ, біз шын мәнінде бақытты елміз, бақытты ұлтпыз. Ал егер де біз Құдайдың бізге берген тәуелсіз мемлекет болу мүмкіндігін өз мемлекеттілігімізге пайдалана алмай отырсақ, онда бұл — біздің сорымыз. Сондықтан бүгін сол мемлекетін құра алмай жүрген ұлттар өз тағдырына қалай қараса, бізге де сол тұрғыдан қарау керек. Сонда біз өз бақытымызды сезінеміз. Сол себептен өзімізді қайта-қайта сабай бермей, көкірегімізді, кеудемізді көтеріп жүрген абзал. Тәуелсіздік Құдайдан беріліп отырған игілік. Қазақтың мұңы сан алуан, бірақ тілегі бір. Бұл — бірлік пен ынтымақ.

«Айқын» газеті, № 201 (1382), 28 қазан, 2009 жыл.