Әйтеке бидің мұрасы мен мирасы

Мақсат ТӘЖ-МҰРАТ

 

(Қазақтың қақпақыл тағдыры)

 

Осыдан бірқыдыру уақыт бұрын қазақ асқан мықты үш бидің біреуінің басына үй қалап, ғымырат тұрғызу қолға алынып жатқаны туралы хабарды баспасөзден оқып білдік. (Әйтеке би кесенесінің құрылысы басталды/Ана тілі. №14. 2007).

«Естіген — өтірік, көрген — шын». Түнеугі күні Шардарада кесене құрылысына қаражат жинау мақсатында өткізілген ас-акцияға арнайы барып қатысқанымызда болашақ реузе-мазардың мән-жайына қаныққанбыз.

Кесене соғу — бардың малын шашатын, жоқтың артын ашатын тәуекелді қиын іс қой. Өкімет көмектеспесе яки бір «жүнді барақ» қолға алмаса, асарлатқанға да көне қоюы неғайбыл. Оның үстіне ас-акция да қазірде жиілеген мерейтой, мүшелтойлар сияқты мәдениетіміздің сын сәті. Енді айта беруге болады, сонада, шақыру алғанымызда «тәуелсіздік ауруы» — ас берулердің санынан жаңылып қалған, тамақ ішіп, аяқ төңкеріп, өлең оқып, ұран төгіп кететін жиын-тойлардан запы боп қалған, кеспірсіз ескерткіштерден шығынып қалған біздің сана-саңылауымызға пошымы не сауын айту екені, я жылу жинау екені, я қолқа салу екені белгісіз осы бір қоқалақты қозғалысқа деген күдік пен күмән сыналаған еді.

«Көз жетпей, күдік кетпес». Осы оймен жолға шықтық.

Астың сауыны ақпан-дақпан санды қыста айтылғанымен, топырағы май, суы бал, күні шуақ оңтүстіктің табиғаты қыс бойы ақ кебінін жамылған өлім төсегінен ояныпты. Шардараның, бір кездегі Майқаланың, күнге күйіп қалғандай күрең-қоңыр топырағы жібекпен түрлеген жасыл кілемін жамылып үлгерген. Табиғатпен бірге адамдар да бір сәт дағдылы күйбеңнің қамытын сыпырып тастап, астың дақпыртына елігіп, Шардараның үстін толтырып жібергендей екен.

Акция аудандық Мәдениет үйінде өтіп жатыр. Зал іші — жүдеу малдың жілігін сырқырататын қара суық. Гулеме жел қойны-қонышыңды тінткілеп, қабырғаңды қариды. Бірақ зал солай болғанымен жұрттың іші шарбылы — бір аяқ қымыздың желігіндей қыздырма сөзден, керегенің көзінен жел боп ұшқан көбік сөзден, көңіл тұшынтып, көкірек көзін ашатын ойлы сөзден бірдей ұшқын атып, қосыла қозданады. Сөз тыңдап мажыра боп отырған көңілді ақшасы түспегірдің әңгімесі ғана бөледі. «Құдығына қарай қауғасы» — сахнаның бір шетіне сайлау кезінде бюллетень салатын үлкен жәшік қойылған. Ар жағынан қарасаң бер жағы, бер жағынан қарасаң ар жағы көрінеді. Біз межелі уақыттан шамалы кешігіңкіреп келгенбіз, соның арасынша түбіне қызылды-жасылды боп теңге үйіліп қапты. «Иә, сәт!» деп отырдық. Қожекең айтпақшы, тоқсан тоғызды берген құдай жүзіншіні де бермей ме?! Білгендей-ақ айтыпты әпендім, ауыз жиғанша болған жоқ, мәртебесі биіктегір облыс әкімі мен аудан әкімінің тойбастар жолдығы мөлдір жәшікке түскеннен кейін-ақ қазақтың атқамінері мен баскөтерері басты қамшыны. Қайран қазекем, «Тұлпардың тұяғы дуда қызады» деп қалай біліп айтқансың, көпшілігі-ақ атып ондыққа тигізіп, соқса қасқыр соғып, өзгені буып тастап озды — «Аты қалсын Шораның!».

Қара сөзден көшіп қона алмаған бидің бүгінгі ұрпағы сахнаға шығып, үлкен шабытпен сөйлеп жатыр. Кілең бір қасқыр мүшелі жігіттер. Кеуде билігі мол, ауызды, шешен кісілер. Бұрынғыша айтқанда байлар, қазіргіше тұспалдағанда ауқаттылар. Шалдар салып кеткен жолға сөз жоқ қой, заманауи ас-акцияны да бұрынғыша Әлім бастап, Жетіру қостап, Байұлы олжа алып жатыр. Ата-баба жерінің дәм-тұзы тартып, елге қайтып оралған тақау төңіректегі ел өз алдына, гүмпілдеген хабар сонау аралдықтардың да табанын қыздырыпты. Ит арқасы қияндағы Маңғыстаудан ат өксітіп жеткендер де бар. Осы шаруаның ұқыбында жүрген Шардарадағы «Әйтеке би» қорының төрағасы, журналист Жұмабек Мұқанов ел-жер көріп толысқан жігіт ағасы екендігін танытып, ат жетер (факс, электрон пошта жетер) жерге ру айырмай хабар салып, Қазақ байдың еншісі бөлінбеген баласын түгел шақырған екен, солар қанға шауып, бидің біртуғандарымен жұп жазбай қатар тұра қалып, бірі конверт ұсынып, екіншісі ауызша атап, хал-қадарынша өз үлесін қосып жатқанын көргенде тура қара тырнағыңа дейін шымырлап, тамағыңа өрлеп кеп бір түйін тұра қалғандай болады екен. «Ел іші алтын бергек, асыл діңгек» деп, осындайда айтады екен ғой. Нелер батыр мен биді құндақтаған, ұлттық намыстың туындай талай азаматтың кіндігін кескен Мырзашөл орнында екен, үйі күйгенді жылулайтын, малы өлгенге қызыл көтеретін, ағайыншылық жүзінде қайырымы мол қазақтықты сақтапты ел іші, өз басына түскен, ел басына келген қайғыны да, шаттықты да бірге көретін ынтымақты, жұмған жұдырықтай бір уәжді ағайын табылды сын сәтте. Осынау тоқ бетті, толық иінді, қызыл күрең қыр адамдарының ішінен өз басым өмірімде көрмеген, кітаптан ғана оқыған нағыз түс қазақты — Қызылқұмның ықтын-ықтыны мен қоқты-қоқтысынан шығып келген малшыны, тақия, кебіс-мәсі, қаптал шапан киген шүйделі, шой қазақты да көрдім. Оның қасында басқалар құлжаның қозығасындай боп қалды. Аты-жөні есімде қалмапты. Мен пақыр ақпақұлақтығымнан жалпы көпшілік қатысушының сойын есте сақтап қала алмадым. Соңыра кесененің салыну тарихын баяндайтын жалпақ альбом-кітап шығып жатса, дерегі қағаз бетіне ілігер.

Не керек, жиын нобайлап қалғанда ортадағы өндіршекті жәшіктің қордасы да геометриялық прогрессия жолымен өсті. Конверт-бәйгені түрлі санды өзі есептейтін құрал қорытындылап, есеп-санақ жүргізушілер жеті сипырлы сап ақшаны атады. Есебі жоқ дүниенің есебін бұл жерде келтіріп қайтеміз. Жиналды, әйтеуір, перғауын мен Қарынбайдың мұрасы. Пайдасыз зарарлы орынға емес, сауапты іске. Қуатты қазақтың соңында не қалады осы?! Бұрынғыларымыз мыңдарын-миллиондарын дау-шарға, партиялыққа шашып жатса да, игілік жолына екі теңге шығаруды білмепті. Бүгінгіміз байлығы тасып, ақшасы жамбасына батқанда мұхит асып, кекірелеп саяхаттауды ғана біледі. Жиған дәулет қайтадан теңіздей тартылатынын, шашылған несібе себілген тұқымдай қайта оралатынын сезсейші. Иә, тиын табу оңай емес. Тапқанды бөліп беру одан да қиын. Қиын болса да міндетпіз деп баға асырғандық игілікті іске ақша жұмсаудан қайыршыланып қалам деп қорықпайтын көптің қормал ішінен шығады-ау. Шүкір, «көппен көрген ұлы той» деп, қиын заманда өзін сабырға жеңдірген халықтың жағдайы қазір бірден жайқалып кетпегенімен, бірсін-бірсін жақсарып келе жатыр. Әдемі іспен, жарасымды қызметпен, сүйкімді қарекетпен жиылған дәулет азбыншы болса да өз орнын табар күн бар. «Есесі қайтпас еңбек жоқ». Есе — мықтымыздың орны жойылмағанын, соңында іздеушісі, адақтаушысы бар екендігін көрсету ғана емес, есе — өткен тарих атымен бейтаныс бүгінгі ұрпаққа дәріпті дәстүрімізді, сүйкімді салтымызды сіңіруде. Құлақтарына құйып отырмаған соң, көздеріне шұқып көрсетіп отырмаған соң жастар қайдан біледі тарихты. Әйтеке деп елдің айрықша құлақ қайшылауы, ұлттық тұтас бір кезең есіміне сыйған қазақтың Қарқуарының, Алаштың біртуарының басына кесене көтерудің қамы — ең алдымен елдің ертеңін ойлағаннан. Бұл бір әсіре қызыл сөз емес. Біз көрген Шардарадағы жиында тілмен суреттеп жеткізе алмайтындай ересен зор көтерілу, өзгеше серпілу мезеті болды. Тіпті жұрт клуб үйінен жапырыла сыртқа шыққанда:

— Уәйдәйт! — десті бүкіл Мырзашөл атырабы;

— Бәлі! — деп Шардараның көкшулан толқыны аунақшыды, деуге ауыз барады.

* * *

Көктемге салымның қысқа күні әлі қымқырыла қоймаған. Күн сәулесі миллиард бөлшектерге бөлініп, бүкіл әлемді өткір жебесімен сүңгілеп тұр. Төбелердің төгілген айрандай болып қармен ағараңдаған ойдым-ойдым баурайларына жалқын нұры шажағайланып түседі. Жиын өткен жер көк теңіздің қабағына барып тірелетін тұсқа таяу еді. Қолтума теңіздің артық суы барып сарқатын қолтық — Арнасай көзге алыстан шалынады.

Мана, іште бүкіл жүйкесі иненің ұшына тірелгендей сақ отырған Жұмекең кеңге шыққасын тұғырдағы қаршығадай сілкінді.

— Әйтеке бабамыздың жатқан жері құс аспайтын Қырым емес, міне, іргеде тиіп тұр, — деп Құбылаға күн сала қарады. — Арнасайдың шағылға қарай аяқ созған тұсынан Қызылқұмның бір төбесіне шығып, қолыңды, міне, дәл мен сияқты алақаныңмен көлегейлеп, оңтүстік-батысқа көз жіберсең, қарсы алдыңда Нұрата тауы қарауыта көлбеп жатады. Бабамыз Әйтеке Нұратаның Бұхарға қарай созылып түскен салпысы — Қыз Бибі сілемінің етегінде дүниеге келіп, сонда ахиреттік болған. Бізді ынтықтырып отырған да осы жер жақындығы ғой…

Далада өсіп, қиядағыны шалып үйренген-ау «викингі адайдың» (Есенғали) — көзі дүрбіден тәуір екен. Тіпті мың бес жүз есе үлкейтіп көрсететін оптикалық микроскопқа айналып кеткен бе деген ой заматта баста ойнап шыға келді. Неге десеңіз, өзіміз барып көрмесек те, сөз болып отырған өңір, білетіндердің айтуынша, Шардарадан суыт жүріспен кемі ара қонып жететін жер. Алыс. Жұмекең айтқан балта сабы, иек артпа емес. Біздің қазіргі шикілі-пісілі ұғымымыз бойынша солай. Ал ол кезде екі ара сығылысқан ел болыпты. Мөр басқан шекара жоқ, қоныс жігі ғана айқындалған. Өрісі төрт түлікке толы өңірдің жұрты өзара мал отарлап, сауда бабымен барып қайтып жүреді, араларында дорба домалап, жорға жүріп, жігі қиюласып жатады. Осы тұрғыдан келгенде Әйтеке би, екі ара жырақ болсын, жуық болсын, ата-бабасы кемі төрт ғасыр мысыр еткен атакүлдігінде жатыр. Бұлай деп нығырта айтуымызда мән бар. «Асқа тойғанның ақылы көбейеді» емес пе, астың дастарқанынан дәм татып, ақсақалдардан алқау бата алардың алдында бір қаздауыстылау келген ұзын бойлы сарыағаштық ағайын Әйтеке бидің сүйегін қарт жұртына әкеп жерлеу жөнінде ұсыныс тастады. Нұратада кесене көтеруге шет болған мұндай дауыстар бұрын да естіліп қалатын. Жалпы Әйтеке бидің атында бір-біріне қойындасқан бірнеше қор бар. Кезінде бидің өмірдерегін жинап, бірді-екілі кітап шығарып, дұрыс ниетте еңбек еткен солар уақыт өте келе сыр алдырды. Қазақша қайырғанда, «басы бапан, аяғы сапан» болды. Сол көп қордың біреуі осыдан бірқыдыру уақыт бұрын Ташкенттегі Төле бидің, Нұратадағы Әйтеке бидің мүрдесін қазып алып, Түркістандағы Әзірет Сұлтан дүрбесіне әкеп жерлеуді ұсынып, жоғарыға хат та жазған. Қазіргі қазақ жері — екі бидің тарихи атажұрты, шешендік өнерлерінің отаны деген болар.

Десе де осының өзі, дипломатиялық тілмен «дөп-дөңгелек» етіп айтқанда, кеңінен ораған саясат емес. Шеттегі қандастар тағдырдың талайымен атажұртынан кетіп қалған диаспора болсын, өз мемлекетінен күшпен ажыратылып, өзге елдің аумағында қап кеткен шектес ирредента болсын, қалай десе де «қызыл ауыз» Кеңес кезінен бері сиыр бүйректеніп бір бөлек қалды. Екі арадағы алыс-беріс, барыс-келіс пышақ кескендей тыйылған соң, оның үстіне өзбекпен, қарақалпақпен қым-қиғаш аралас отырғаннан кейін «Кімнің жерін жерлесең, соның суын сула» деп, шала сарттануға айналды. Әйтеке кесенесі, саясат қарауылынан қарасақ, халықтық дипломатияға — мәмілегерлік ісіне қызмет етіп, іргедегі тоң-торыс бауырды жібітіп, тамырлас, тағдырлас қазақ-өзбек арасын жалғап жіберудің бір амалы, ал картаны ашып айтсақ, өзбек пен қарақалпаққа қайнап бітіп кетуге айналған ағайынымыздың бетін бері бұрып, шылпара үзілгелі тұрған арқауды бекітудің ұрымтал бір жолы. Қанша күш салғанымызбен, шеттегі қандастарымызды жүз пайыз бері көшіріп алу мүмкін емес. Шетте жүріп, сол жердің халқының өнерінен өрнек алған, жұмыстың шын құлы — ісмер қазақ қытайлық диаспора хуацяо сықылды дүниенің төрт бұрышын қарыштап жүріп-ақ тарихи отанына есепсіз пайда келтіретін де кез келер. Ол істің қадасын Ташкенттегі Төле би, Алтынжалдағы Құрманғазы, Нұратадағы Әйтеке би кесенелері арқылы қазірден білдірмей қағып қойсақ, мұның өзі жол көргендік, білгендік болады. Қысқасы, Әйтеке әйкелі достық кешеніне, ынтымақ кесенесіне айналса лайық.

* * *

Күмән мен күдіктің ақырын тосып едік, сонымыз дұрыс болыпты — астан соң көп ұзатпай шардаралық мұрапалы топ Нұрата барып, сондағы қабірстаннан Қазақстан және Өзбекстан үкіметінің арнайы назар аударуымен Сейітқұл ата — Әйтеке би сәулет кешеніне деп бөлінген алты гектар жердің дәл би жатқан тұсын қоршатып, болашақта кесене түсетін орынның шұңқырын қаздырып, іргетасын құйдырып қайтты. Мұндай текті құрылыстың негізі — іргетас үстіне қаланатын шойтас орнатуға жергілікті құрылысшыларға тапсырыс жасалды. Бұл іс ойдағыдай жол алып жүріп кетсе, басы қалқайып қалған құрылысқа аяқ астынан иелік еткісі келетіндер, атақ шығарудан дәмелі қарынбайлар, қара тазы атқамінерлер табылып қалар. Мұның арты басқаларға «Өлсең, қазақтың ішіне барып өлу керек екен» дегізіп, асқақтатып зират көтеруге, оны зиянат орнына айналдыруға әкеп соғуы мүмкін. Кесене салу қазақ үшін аққа тәуекел іс дейтініміз осыдан. Әйтекеге қандай құрмет көрсетілсе де артық емес. Туысы үлкен адам, бірақ халық санасында қол бастаған батыр, ел бастаған би ретінде ғана орныққан. Жатқан жерін кереметтей көркейтпей-ақ қойса да болар еді. Жауыр күйінде де бұл жер Жалаңтөсті, Әйтекені берген. Басына ит сарымастай етіп тастан бір обашық орната салайық, болмаса саңғыру оба үйейік демейміз. «Тірі адамның қадірін біл, өлген адамның қабірін біл» дейтін мұсылмангершілігі күшті татар халқының үлгісімен құлпытас орнатып, оған «дарлфанидан дарлбақиға рекләт айлады» деп жазып қойса да сыяр еді. Өлген кісі өкпелеспейді. Қайтқанға иман, тіріге жүрім берсін. Үйде отырып Құран аятын түсіргеннің өзі, қабірін жаннаттан бір бақша ет деп тілеу де зікір, құлшылық, сондай-ақ зор сауап. Бірақ әдетте бейіт басына барып, дұға қайырғысы кеп тұратын қазақ «әулие аттама» әдетімен қалайда мазарға соқпай кетпейді. Әйтеке болмаған күннің өзінде қасында халық санасына үлкен әулие ретінде орныққан бабасы Сейітқұлдың мазары тұр. Әулиені ғамал ету осыдан басталады. Бұл — бір. Екіншіден, Нұратадағы кесене үлгісін жобалаған шымкенттік белгілі сәулетші Еркін Жүсіпов құрылыстың порымын дың түрінде өріпті. Дың, үйтас — Исламнан бұрынғы сәулет түрі. Тәж-Махалмен мұсылман дүниесінде мазар салу дәстүрі аяқталады. Осы аралықта көптеген дәріпті кісілеріміз өлгенінде басына сыпа (соқпа) соғып, ірі деген адамның белуарынан асырмауды сұраған. Солардың басына кейіннен жалғыз күмбезді, бір есікті кәдімгі жай мазар тұрғызып, ата культін енгізген — софылар. Сөйтіп, ислами сәулет дәстүрі тоқыраған соң табиғи жалпақ тастан дың үлгісімен кесене соғатын ескі түркі дәстүрі қайыра етек алды. Шүкір, бүгінде Ислам баз қалпында ортамызға оралып, жүзімізге нұр, жүрегімізге иман құя бастады ғой. Соған сай ислами сәулет дәстүрі де қайта жанданды. Шаян жерінде әрі кесене, әрі мұрахана-музей, әрі мешіт қызметін атқарып бой көтерген Домалақ ана сәулеттік ғымыраты сөзіміздің дәлелі. Сондай әрі бейіт, әрі сәулет ескерткіші, әрі алтын айлы мешіт боп тұратын қордалы жерге шыққан шығын ысырап емес, шектен шығып, орынсыз зиянат етудің де жолы кесілмек.

Байқағанымыз, Шардараның жаңа әкімінің қолынан Әйтеке би кесене кешеніне мұндай сипат беру келеді. Сапарбай Ибадуллаев келе салып аудан орталығында екі саябақ орнатты. Бірі — Тұңғыш президент саябағы. Екіншісі — Самарқандтан арнайы алдырылған мыңнан аса бозарша (туй) көшетінен тұратын Ұрпақтар сабақтастығы саябағы. Енді бірер жылда ұйысқан бозаршадан беткейдің алақандай ашық жері қалмайды. Тал — көлеңке, көрік-ажар ғана емес. Осындағы көшеттің әрқайсысының өзіндік тарихы бар. Мәселен, әкімшіліктің терліктей қағазына 6.4 дейтін рет санымен түскен құйттай көшет — «Ана тілі» газетінің бозаршасы. Жан саны елу мыңнан асатын шардаралықтардан газетімізді бесеуі ғана алдырып оқиды екен. Мұндағы халық өз тіліндегі ақпарат көздерін ысырып қойып, өзбек теледидарына жаппай көшіп, шала өзбектене бастаған сыңайы бар. Газетіміздің атындағы көшетті оңтүстік өңірдегі оқырманымыздың қатары көбейсін деген игі тілекпен де ектік. Негізінде осының өзі де ғибадат. Ислам құрылыс салу, тал егу тәрізді күн сайын жасалатын ғамалды зікір, яғни Алланы еске алудың қатарына қосады. Болашақ Әйтеке кесенесі де өзінше бір ғибадат. Демек оны алдымен иман сәнімен сәндеуді ойластырайық. Әйтеке Бәйбекұлының өмір жолы дінмен тұнған. Бұған дәлел аткөпір.

Ол енді бөлек әңгіменің сыбағасы.

* * *

Әйтеке би — қабірінің табылмауымен де ұрпағын ұзақ сынап келе жатқан жұмбақ тұлға.

Ілгерідегі Аларихтың, Дарийдың, Шыңғысханның, әрегірек әз-Жәнібектің, бертінгі Сырымның, Шәңгерейдің, Ғұмар Қараштың, Бернияздың мәңгі қоныс тепкен жерлері мәлімсіз. Ізім-қайым жоқ. Бұл олардың бағытына байланысты сұрау туғызатын нәрсе.

Жұрттың көз алдында жүрген, ізі бағулы кісілердің жатқан жерінің ел жадында қалмауы қалай?! Даланың аты белгісіз сәулетшілері қайда кеткен?!

Әйтекеден рухани күйде қалған мирас — ел үшін шалдыққан еңбегі, ақиық шешен сөздері бар да, зат күйінде қалған дүние — мұра жоқ. Жалпы қазақтағы сияқты, соңында мөрлі жүзігі, меншікті қанжары, киелі тасбиғы қалмаған. Қалса да иесінің аты ұмытылып, бедері өшіп, малталанып барып, елесінде жүрер мұрадан сандық түбінде жатар жәдігерге (реликвияға) айналған. Сөйтсе-дағы қазекең белгілі, бас адамының «ой зиратын» және оған қоса сүйегі тыным тапқан жерді өлсе де ұмытпаушы еді. Жатқан жерін тап басып айта алмаған күннің өзінде қабір аумытын нобайлап біліп отыратын. Әйтеке өлгеннен кейін ағайын-аумағы атажұртқа — Сыр бойына ошарыла көшіп кеткенімен, Нұратада қазір Тәуелібай қазақ делінетін өңге қандасымыз тамыр тартып қалды ғой. Солай бола тұра күні бүгінге шейін Кіші жүздің ұлыс бегінің зираты туралы пікір әрнеки. Ел жадындағы емескі сөзге айтқызсаңыз, би — Шу, Сарысу жағында қалған, Келес бойында қалған. Егер «деген» дерек болса, Ташкент облысының Чиназ ауданындағы Зеңгі ата қойнауына таяу Мингтепа (Мыңтөбе) ауылындағы қорымда жатыр дейтін де сөз бар. Оны айтушы Шайхислам Серікбаев бұл әңгімені 1990-жылдары Самарқандтағы Жалаңтөс қабіріне барып жүргенде естіген, ондағылар «Мыңтөбедегі бейіттің басында сайғақ құрлы белгі болмағанымен, сол маңдағы Қауыншы, Чиназ қалашықтарының тұрғындары растай алады» деп сендіріпті (дерек үшін ескерте кетейік, Мыңтөбе аумағына кіретін өңірде софылықта үлкен орны бар тұлғалар Зеңгі баба мен Саид Баттал ғазы жерленген). Осының өзі уақытында қағазға түспегендіктен соңыра версияға айналған анық дерек болуы да мүмкін ғой.

Халқымыз тарихи кезеңдерін азаматтарының ғұмырымен өлшейді, ардагерлерінің өмірімен бунақтайды, жатқан жерлерімен кәделейді. Осы тұрғыдан келгенде Әйтекенің өмірдерегін зерттегендердің би қабірін ұзақ әуре-сарсаңға түсіп іздеуі түсінікті. Олар түз адамының жалғыз көзірі — шежірелердегі, ауызекі әңгімелердегі деректерді сынық айнадай жамап-жасқап құрастыра келіп, Әйтеке би бабасы Сейітқұл мазарының жанына жерленген деген тұжырымға тоқтасты. Әнеу бір жылы өзбек ғалымдары мен өзбекстандық қазақ зерттеушілерінің біріккен тобы көңіл долбар тұстағы жер боп кеткен төмпе бейітті ашып, ақым ақтарып, жерленген кісінің сүйегін ғылым бабынан тексеріп қарап, сүйек Әйтеке бидің мүрдесі деген ұйғарым жасады. Айтуларынша, би — ата салтымен, мұсылмангершілік ғұрпымен жерленген, бет-әлпеті жағынан оңтүстік тұран нәсілдес, жасы 61-63-те. Басында не құлпытас, не арқартас, не қошқартас жоқ, бірақ барып көргендердің жазуынша, Сейітқұл қажы кесенесінің жанында қабырғасына араб жазуына ұқсас жазумен белгісөз түсірілген көктас екіге бөлініп жатыр. Біз осы жерде дерегін пайдаланып отырған Гүлнәр Байжанованың әліптеуінше, көктастың жиегіне қазақы қошқар мүйіз ою-өрнек түсірілген. Мамандар келіп көріп, жазуды оқи алмаған. Мүрдеге краниологиялық-антропологиялық сараптама жасаған комиссияның қорытындысында көктас айтылмайды. Сондай-ақ, марқұмның кіндік тұсын бастыра қойылған үшбұрышты ақ тас та жұмбақ күйінде қалды. Зерттеу қорытындысында айтылғандай, тас «қызығушылық білдірген адамдарға беру үшін Ташкентке әкетілген». Жалпы кісі жерлеу тәжірибесінде сирек ұшырасатын бұл материалдық айғақ-символға, міне, екі жыл болды, жан баласының «қызығушылық» танытпауын да түсіне алмадық.

Әйтекеге ырыздық та, топырақ та шетке жазды дейтіндей емес, би кіндік қаны тамып, шілде суы төгілген туған жерінде, ата-бабасы мәңгілік қоныс тепкен нұра — Нұра атада (Нұр-ата) жатыр деп шамалауымыз шындыққа үйлесетін секілді. Ел аузында денесін Түркістанға жерлеуге алып жүрейін деп отырғанда қоныс шетін жоңғар шапқаны, жау Нұратаға үш күндік жерге келгенін естіген Алшындар бидің денесін асығыс жер қойнына беріп, Сыр бойына дүрк көтерілгені жайында әңгіме бар. Мүрдені кәдесін атқарған бойда киізге орап, атқа не түйеге теңдеп жүздеген шақырым «түпкі», «меке» жерге алып жүру, я болмаса былғарыға орап, сөреге қойып сақтап, көктем шыға нарға теңдеп, әулиелі-мазарлы жерге жеткізіп қою — отқа-шыраққа табынған зәрдөш (зарадусия) заманынан қалған дәстүр. Қазақтың көп атақты адамдары осылайша Иасауи дүрбесіне жеткізілген. Әйтекемен бастас, төстес тұрғыластарының ішінен қазақтың үш биіне — Төлеге, Қазыбекке, Әйтекеге бата берген «тілашар» ұстаз саналатын Әнет баба Кішікұлы 1723 жылы Қаратау-Қошқар ата деген жерде қайтыс болғанда ішек-қарнын, өкпе-бауырын сол жерге көміп, сүйегін сөрелеп, кейін Көкенай батыр Иасауи мазарының жанына әкеп жерлеген. Әйтекеге екінші бір бастас кісі Бұхар би болса кіндік қаны тамған көккенере Баянтаудағы Шалқар жерін соңғы тұрағы етіп қалаған (дерек үшін ескерте кетейік, Әнет баба да, Бұхар жырау да жасында Мәуереннахр жерінде оқыған софы тұлғалар). Олай болғанда, қарттықтың қарақшысы таяғанын сезіп-біліп отырған Әйтеке өлерін көңілінің құлағы шалғанда ажалға саналы бәтуамен қарап, адамға бұйыратын екі аршын жерді туған мүйісінен қалаған десе лайық.

Нұрата — Әйтекеге туған жер, өскен өлке ғана емес, ерекше мағыналы шариф жай да. Жоғарыдағы сараптамалық қорытындыда Сейітқұл кесенесі «XVI ғасырда бір қазақ руының өкілі үшін таңдап алынған телімге салынғаны, одан әрі ол жерге, қайда қайтыс болғанына қарамастан, әлгі кісінің нәсіл-несібі жерленгені» айтылады. Демек, Сейітқұл мазары қазір айтылып-жазылып жүргендей Төртқараның бөлек ата қорымында емес, «Сейіт қожа» мазар кешенінің бір мүйісінде, еншіге берілген жерінде орналасқан деу жөн. Сейіт ата VII ғасырда Мәуереннахр атырабына Құбыладан «Ислам аша» келген, пайғамбар (с.ғ.с.) немересі Хұсайыннан тараған делінетін субэтникалық топ — сеид қожалардың жиынтық атауы деп түсінеміз. Сеид қожалардың қорымы Нұрата зиратының Чашма ауданында орналасқан. Онда Әйтекенің бабасы Ораз қажы дағуасына ұйып, қол тапсырған Сейітжан софы, Ораздың немересі Сейітқұл әулие нәзір еткен Абдрасул ишан жатыр. Төртқара Сейітқұл мазары Чашмадан бес жүз метрдей жерде, қазақ, қырғыз, әзербайжан, ноғай ру-тайпаларынан шыққандардың бір бөлек қабірстанында.

«Көз көрмегенге көп сөз жүрмейді».

Десек те, Нұратадағы Сеид қожа зират-кешені жалпы кең таралған софылық даһма үлгісімен салынған деп жобалаймыз. Әдетте зәрдөштік даһма деп биіктігі екі метрден аспайтын, мәруар шақпақ тастармен қапталған зират жайды айтады. Онда үлкен софы, мүршидтер жерленеді де, бастарына көктас қойылады. Құрылыстың арқа бетінде әмқуар үшін дұға қылатын бастырма-айван жасалады. Жердің бүйірін теспейміз, өлі дүние мен тірі дүниенін шебін бұзбаймыз деп өлікті жер қазып жерлемейтін зарадусия ғұрпымен мәйіт көктас астындағы оссуарийде — тас табыт, шылпық, сағанада сақталады. Даһманың төменгі, аяқ жағына марқұм шайхтардын көрнекті мүридтері — хан әулеттері асылзадалар, кейде қарадан шыққанымен еңбегі өткен әмірлер қойылады. Бұл — шәһәр ретінше. Ал көшпелілерге әлгі дәстүр пантеон-қорым, күмбез ішіндегі сағана там-қабір түрінде кірген. Нұратадағы Сейітқұл әулие мазарының қазіргі тұрқы, барып көргендердің сипаттауынша, кісі бойы қол созым. Мың биенің сүтіне езіп, үш мың жылқының қылын араластырып илеген пахса саздан соғылған бейіт төрт ғасыр көрсе де қисаймай тұр. Ал Гүлнәр Байжанованың суреттеуінше, кабырғасы төрт бұрышты кесененің үстіңгі жағы мүжіліп құлаған, ортасында топырақ үйіліп жатыр. «Сірә, опырылып түскен күмбезінің топырағы болса керек», — деп топшылапты өлкетанушы. Үйіндінің астынан бір белгі тастың ұшы әзер қылтияды. Ал антропологиялық комиссия жариялаған кесене фотосуретінен біз төрт құлақты соқпа тамды көргендей болдық.

Тоқетері, Сейітқұл кесенесі софы Мәшһүр Жүсіп мазары сияқты сырт салтанаты келіскен даһмалық күмбезді сағана-там болса да, софы Досжан хазірет жатқан жер тәрізді далалық төрт құлақты соқпа бейіт болса да, әйтеуір зират ауқымында жерленген кісілердің басына көктас қоятын дәстүр және ең бастысы, сеид қожалардан бөтен жұрттың ишандар әулеті қорымының шетіне жерленуі Арқада пірәдар, күнгейде мүрид атанған аталарымыз өлгенде пәруадігер-қамқоршыларының аяғын құшып жатқанына ыспат. Мұның өзі шайх, пір мәйіті қойылған ханоқох (мавзолей) атырабына мүрид жерлейтін софылық Мәуереннахр үрдісін еске түсіреді. Соның ішінде Әйтеке жерленді делінетін Мыңтөбе қорымының да, Нұрата қорымының да таза софылық пантеон болып шығуы тың ойға бастайды.

* * *

Мұндайда шырағын жасауратып, тарих тінтіп жүрген зерттеушіні жалғыз ауыз сөз құпия көмбеге жетелеп әкелуі мүмкін. Айталық, Әйтеке бидің азан шақырып қойған аты. Кезінде Әйтеке есімінің ерекшелігіне марқұм Мұқадес Есләмғалиев қана арнайы назар аударған еді. Зерттеуші Салқам Жәңгірдің қалмақ қонтайшысы Кеңдуланның қызымен некелесуінен 1643 жылы туған баласының атын Тәутеке (Қазақ Ордасының ханы болатын Тәуке) деп, ал Ақша би мен Жалаңтөс 1644 жылы дүниеге келген немерелерінің есімін Әйтеке деп қоюы тегін емес дейтін жорамал жасай кеп, бидің дұрыс ныспысы Айтеке деп тұжырды. Осы тұста Тәуке де, Әйтеке де Бұхарда, Самарқандта тиянақты білім алғанын ескертіп, шындықтың шетін еппен басып қалғандай болды. Бір сөзбен айтқанда, мұның өзі бидің дұрыс атын Әйтеке есімінің төңірегінен шиырлап іздеу керек деген дұрыс бастама еді. Шынында да кейінгі зерттеулер бидің негізгі аты деп танылып жүрген Қаражігіт тарихта болған басқа тұлға екендігін көрсетті. Ал Өзбекстан Ғылым академиясында сақтаулы Әбу Тахирхожа қолжазбасынан бастау алып кеткен Айтық есімі өңге ешбір бұлақ көзімен қосталмағандықтан, ол да тұйыққа тірелді. Қаражігіт те, Айтық та әу баста би есімінің құлаққа ерсі естілетін «теке» сыңарынан қашып, жөндемі ат іздеу ниетінен туғаны анық.

Деректерге зер салсақ, тарих бетін ақтарсақ, бүгінде көптеген белгілі тұлғаларымыздың лақаб атын қаламға алып жүргеніміз байқалады. Біздің ізденіс аумағымызға жақынырақ тұрған сахырадағы Ислам дәуірін алып қарар болсақ, Қазақ Ордасының керегесін жайып, шаңырағын көтерушілердің бірі Жәнібек сұлтанның шын аты Әбу-Сеид. Ал ата сойы белгілі, өз есімі белгісіз, лақаб атпен танылғандардың қатарында атақты Бұхар жырау бар. Ел аузында сақталған ескі әңгіме бойынша, болашақ жыраудың атасы Жолымбет Бұхар медресесінде Қожабергеннен дәріс алып жүрген немересіне Әнет бабаның бата беруін сұрайды. Сонда Әнет қолын жайып: Есімің Бұхар болсын, /Мінгенің тұлпар болсын,/ Дауысың сұңқар болсын, /Ісіңе халқың іңкәр болсын, — деп бата берген екен. Содан баланың азан шақырып қойған аты ұмытылып, Бұхар аты берік орнығады. Сірә, осы есіммен танылған жыраулық қуатының күштілігінен болар. Бұхарда он екі фән жадығатын тауысқан атақты софы ғұлама, руы ноғайқазақ Айжарықтың да өз есімі өшіп, Мәуереннахрда берілген Камариддин хазірет лақабымен даңқы шыққан. Қамар — арабша Ай, демек «діннің жарық Айы» лақабы тәлабаның азан шақырып қойған есімінен алынғаны көрініп тұр. Әйтекенің өз маңайында да осылай қосымша есім иеленген екі тұлға ұшырасады. Бабасы Сейітқұл мен Жалаңтөстің жалтартып қойған аты бірнешеу. Ататек тізілісінде Сейітқұл дейтін есімі тайға таңба басқандай анық көрсетіледі, ал софылар ортасы оны «Синесоф буа» (фарсиша «Көңілі пәк жан») деген. Ал Даһбедтегі Жалаңтөс құлпытасына әмірдің әкесінің аты Байхажиби болып түскен. Өзбек тарихшылары да Самарқанд әмірінің әкесін осы атпен қаламға алып жүр. Қазақ зерттеушілері болса мұны Сейітқұлдың хан сарайы маңындағы жанама есіміне апарып саяды. Айтуларынша, «бай» сыңары дәулетінің зорлығын (әр шұңқырында бірнеше мың жылқысы болған екен), ал қалған екі композит хаж барғанын, би болғанын көрсетеді, т.с.с. Біздіңше, бұл жерде түркінің «бай» сөзінің «құрметті», «қадірлі» дейтін когнитивті мағынасы ескерілмей жүрген сияқты. Мәселен, қазақ «байсақал» деп сақалына немересін орап өсіретін жай шалды емес, ел ішіндегі дәріпті кісіні айтқан ғой. Олай болғанда, Байхажиби — Сейітқұл бабамыздың Мәуереннахр жұртына кең таралған мадақ аты деу жөн.

Жалаңтөстің асыл есіміне қатысты әңгіме де өз алдына бір сүре. Қазақ шежіресінде батырдың азан шақырып қойған аты Жалаң екендігі айтылады. Сейітқұлдың бәйбішесі Сары кемпірден — Сейтімбет, Төлес, Ақша би, тоқалы Қаса кемпірден — Жалаң (Жалаңтөс батыр), Дүйсеней, Матай, Түрікпен, Қожамқұл (Қоян). Ел ішінде бұларды Сегіз Сейітқұл дейді. Төртқараның Жалаңы деген патронимия дәл Жалаңтөс ұрпақтары ма, жоқ па, ол жағы мәлімсіз. Есесіне ел арасында Жалаңтөс аты кейін жамылған лақаб екендігін растайтын әңгіме көп және ондай әңгіме түрлемесімен айтылады. Қария сөзге айтқызсаң, Сейітқұлдың үшінші алғаны — аққолтығы Нұрата төңірегін шарлап жүрген ақ ауыз арлан қасқырдың төсімен жерігін басып, содан нәрестенің аты Жалаңтөс деп қойылған екен. Енді бір әңгіме бойынша болашақ әмір пердесімен (киімімен) туған, тек кеудесі, төсі ғана жалаңаш. Үшінші әңгіме: балуан денелі, апайтөс болуы себепті киім атаулы шыдамай, тігісінен дар-дар айырылып, содан төсі ашық жүреді екен. Және бір пара сөз батыр «Айыртаулап!» жауға ат қойғанда аяққаптай түкті кеудесін жалаңаштап шапқанын келтіреді. Сондай-ақ, батырдың Абдулкерим деген де лақабы болған. Мағынасы: Алланың сүйген ең сенімді құлы. Жалаңтөстің Моғолстанға жорықта қатты жауынгерлігіне тәнті болған Бұхар ханы Иманқұл оған осындай мадақ есім беріпті. Барып көргендердің бірқатары баһадүрдің басына қойылған көктасқа осы есімі «Байхожиби уғли Абдулкарим» деп қашалғанын келтірсе, Жалаңтөс жайлы мәліметке біршама молықтыратын «Жалаңтөс би баһадүр» атты кітапшаның авторы өзбекстандық зерттеуші Нұрәлі Өткелбаев даһмадағы әмір құлпытасына Ялангтуш би баһодир Байхажибиуғлы деп жазылғанын нақпа-нақ келтіреді. Ең қызығы, айтылмыш автор пайдаланған ортағасырлық бір мәліметкөзде баһадүрдің шын аты деп мүлде басқа есім көрсетіледі. Сөз болып отырған дәуірде хандар сарайында қызмет еткен білікті ғалым, шайыр Махмуд ибн Валидің «Бахр ул-асрор» («Сырлар теңізі») дейтін жеті том еңбегінің Бируни институтында сақтаулы 6-томында Жалаңтөс хақында мынадай мәлімет берілген екен: «Яланг-туш би аталық — батыл ноян, істің көзін білген әмір, алшын қабиласының ұлысынан шыққан, асыл есімі Хатой баһадүр».

Заманында жазылып қағазға түсіп қалған осы дерекке илану керек сияқты. Бұхар жырау тәрізді батырдың да Хатой (Қатай) атын кейінгі мадақ есімі Жалаңтөс ығыстырып шығарып, ел жадынан, шежіре бетінен өшіруі мүмкін. Жалаңтөс — анау-мынау адамның қолы жете бермейтін, жаугершілік кездегі аса дәріпті атақ. Түркі жұртында бұл атақ жүре-бара ұмытылғанымен, қыпшақ жауынгерлерімен орыс ішіне барып, аты өзгеріп, бірақ заты сақталды. Орыстың ежелгі әскери өнерінде алдыңғы ертәуіл (фланкер) саптың қасқа маңдайында бір қолына ласка ұстап, кеудесіне лыпа ілмей, жалаңаш күйінде басын өлімге байлап шабатын жангештіні «характерник», «оторва» деген. Мұндай жүрек жұтқандар әдетте жаудың құтын қашырып, жеңісті сәтті тездеткен. Осыларды ескере келгенде Әйтеке — Абдулкерим, Жалаңтөс сияқты дақпырт есім деуге болатын сияқты. Я болмаса Жиһангердің Жәңгір болып атыққаны тәрізді Айтық есімінің дыбыстық өзгеріске ұшырауы десек те шындықтың ауылына қоңсы қонғандай болар едік. Сол секілді түркіде сәби боп туып, ат тағылған жан иесіне ру онғұны (тотем) — хайуанат атын еншілеу де жиі ұшырасқан. Айталық, Боғра есімі. Майқы бидің немересі Бұлға (Бұлғаир) би тарихқа осы атпен кірді. Боғра қазіргіше әліптегенде Бура. Бірақ ертеде бура деп қазіргідей түйенің еркегін емес, бұқаны айтқан. Соңыра Боғраның ұлы Қара-Ғазиздің лақаб атымен Қарахан атанған түркінің қаңлы, қарлұқ, шігіл, яғма тайпалары мұғ (маг), яғни зарадусия нанымында жүргендіктен үрім-бұтағы мықты болсын деп балаға осы атты қойған. Қарахан дәуірінде осы аттас тайпалық одаққа енген тама сияқты рулар да мықты адамдарына «бура» сыңарын қосақтады. Мысалы, Қарабура әулие. Ырымның төркінінде бұқаға табынған өте көнедегі мәжуси нанымы жатыр. Осы тұрғыдан келгенде Әйтеке есімі де Исламға дейінгі наным-сенімге тартқандай көрінеді. Қазақта «теке» дейтін сөз бесіктен белгі таққан тұлға Әйтеке ғана емес. Керейт шежіресінде Ағымнан туған алты баланың біреуінің аты – Теке. Шектінің Асан бөлімінің бір атасы Мәметек (Маматеке). Сол сияқты қоңыраттың бір атасы да осылай аталады. Қаракесек Жақау батырдың бір баласының аты — Әтеке. Қазақтың атақты бір биінің есімі — Әлдеке. Әнет бабаның шөбересі, белгілі жыр кейіпкері Қалқаманның әкесі, Абайдың жетінші атасының есімі — Әйтек.

Алайда бұл аталған кісілер жасаған дәуір — Ислам дәуірі. Тотемдік ат қою үрдісі Алтын Орда заманынан бері, Исламның кіруімен толыққа жақын тоқырауға ұшырады. Соңғылары — носориа нанымын қабылдаған Сиыр-тұяқ (Сартақ). Одан әрі қазақ балаға атты үш жағдаймен: ел ішіндегі абыройлы, дәріпті кісілердің атымен, тіл-көз тимесін деп жағымсыз есіммен және кітап аударып (арабша) қояды. Әсіресе, ол замандағы жақсының ат төбеліндей белгісі ислами есім еді. Айтайық дегеніміз, жоғарыдағы «теке», «тек», «декелер» ислами «текие» сөзінің әртүрлі жағдаймен өзгеріске түскен түрлемелері (вариациялары). Текие — қазақ ұғымында ең алдымен хаж барушылар түсетін тұрақ. Одан қалды, дәруіштер үйі. Дәлірек айтқанда, текке рибат сөзінің түрікше варианты, маулавия тариқатының ханаданы, мүридтер тұратын забия. «Тұрақ», «бекет» мағынасы ортағасырда түркі ұлыстарының мемлекеттік басқару құрылымынан Теку деген атпен орын алған. Айталық, Ноғай Ордасының әкімшілік құрылымы — Қара Дуанда қызмет істейтін, шетелдік сауда керуендерінен баж салығын алып тұратын қызметкерді (немесе ол бекінген орынды) Теку Дуан деген. Осы атқарым қазіргі Орал қаласының бұрынғы атында (Теке) сақталған. Теке (Теку) кеден бекеті болған да, одан баж төлеп өткен керуендер тоғанағын базарлы кент — Орал маңынан соңғы кезде табылған Жайық калашығына жетіп түсірген деуге ықтиярлымыз.Осы қисынға ұйып, Ақшаұлы Бәйбектен туған үш ұлдың үлкеніне арабша Әлтекие есімі берілді десек, онша адаса қояр ма екенбіз. Араб тілінің көп кілтипанының бірі «әл» белгісіздік артиклі өзінен кейін тұрған дыбысқа бейімделіп өзгереді, яғни әл-Текие – әт-Текие. Соңыра ол қазақ тілінің фонетикалық стихиясына орай Әйтекеге айналған.

* * *

Әйтекенің қарақанаттанған ұясы — таза софылық орта. Қазақ шежіресі Әйтекенің екі атадан туысатын бабасы деп те, тікелей өз бабасы деп те әртүрлі көрсететін Құлтасұлы Оразды далалық ауызша тарих аса тақуа ақсопы, жарты әлемге билік жүргізген Ақсақ Темір осынысы үшін сөзіне құлақ асқан, жеті кеңесшісінің бірі етіп жанына алған тұлға ретінде таниды. Ораз екі дүркін хаж барған екен. Мұқадес Есләмғалиев дерек көзін көрсетпестен қажының туған-өлген жылын 1299-1385 жыл деп қолмен қойғандай дәл айтады. Олай болғанда қазақтан алғаш хаж барған кісі — 1823 жылы тоқалын алып тәуап етіп қайтқан жансары уақ Нүрке деген сөз қайта қарауды қажет етеді. Заманында Ораз қыр елінде көшпелі мешіт ашып, бала оқытқан үлкен дамолла болыпты. Шежіреші Я.Әбуталиевтің мәліметінше, Әмір Темір Ораз қажыға көші-қоңда бала оқытсын деп он алты қанат жеті ақбоз үй тіктіріп береді. Ол Ақмешіт ауылы деп аталып кетеді. Патша заманында тарихи Женд қаласының орнына тұрғызылған форпост жауынгер төртқаралардың көңілін аулау мақсатында Ораз қажы құрған мешіт-ауылдың атымен Ақмешіт (қазіргі Қызыл-Орда) деп аталады, дейді түбінде ақиқат жататын аңыз. Әйтеке бидің ұрпақтары Жұбатхан Мұратбай, Өтеген Қойшиевтің жазуынша, Ораз қажы Нұратаға келіп, сондағы сеид қожадан шыққан мүршид Сеиджан хазіретке сопы (мүрид) болыпты. Хазіреттің қазіргі нәсіл-несібінің айтуынша, Ораз қажы да Нұрата зиратына жерленген. Ал Әйтекенің өз бабасы Сейітқұл Ораз атасы сияқты көңіліне түскен тақуалықты құрметтеп, қадіріне жеткен кісі болды ма, жоқ па, оны біз білмейміз. Жағдайы Аллаға ғана мәлім. Белгілісі, алдында Ораз атасындай сайрау қара жолы бар Тоқпанұлы Сейітқұл жауының отыз тісін опырып, омыртқасын үзетін қатты жауынгерлігіне қоса ғадалатшыл-ғибадатшыл құлқымен де Шығай ханға жақса керек. Шығайдың Сығанақ маңындағы Азақ дейтін жерде отырған қырық мың үйлі найзагер Алшынды соңына ертіп Мәуереннахрға жол тартуы, қазірде айтылып-жазылып жүргендей, үргін-сүргіннен яки жалпақ жұрттың кесірінен көшіп-қону емес, Трансоксания әміршілерінің өз иелігінің шетін көшпелі жауынгер тайпаларға күзеттірген саяси мақсатын еске түсіреді. Ортағасырда әлгіндей оймен өз иелігінің ортасынан яки шетінен текті әулеттер мен қарадан дара шыққандарға ойып уәзифа жер беру әдісі кеңінен колданылған. Мәселен, сүйіндік қаржастар Арқадан Ходжент барып, атамекен Баянауылға 1729 жылы ғана оралған. Бағаналы наймандар қазіргі мекеніне 1715 жылы Бұхар жақтан кеп қоныстанған. Тарихын жібектей аялап отырған өзбек зерттеушілерінің жеткізуінше, заманында Самарқанд маңындағы Офарикент ауданы қазақ хандары Шығай, Тәуекелдерге сыйға берілген. Ендеше ол хан тұқымына, шонжарға басыбайлы сыйланатын сүйергел өңір, Сыр бойын тастап келген Шығай сол Офаринкентті қоныстанған, ал әскери шонжарларға берілген икта жер — Нұрата атырабын Сейітқұл бастаған алшындар мекендеп қалды деуге негіз жоқ емес. Атасы Ораз әкей-үкей боп сырын алған өңірге Сейітқұлдың ат басын тіреуінің және бір саяси қыртысы бар. Нұрата алқабы ежелден Мәуереннахр мен ұшы-қиырсыз дала мұхитын тұлпармен орағытқан көшпелілер дүниесінің табиғи шек-шекарасы болған. Кезінде Ресей мен Бұхар әмірлігі арасындағы шекара сызығы нақ осы Нұрата, Бұқантау табиғи тосқауылының бойымен тартылуы тегін емес. Қамшысын сақпандай сартылдатып келіп тұратын көшпелінің арынын басып, айырбас сауда жасап, ризалап кейін қайтаратын қордалы орында мәйпең мінез софылардың да ұя салуы жайдан жай болмаса керек. Сейітқұлдың жаңа қоныста ата ізімен бірден софылардың алақанына тап келуі де түсінікті. Нәзір айтып, алдына тілдә қойып алғаш қол берген пірін де сеид қожалардың нәсаб-намасы нақпа-нақ айтады: Түркістаннан келген сеид Нүсіратолла ишан Абдрасул. Сейітқұлдың Самарқанд атырабына қилы-қилы қызметімен, еселі еңбегімен жағып, ықпалды адамға айналуына төңірегі түшкірсе «рас-ау» деп ұйып отырған тәлімгері — мүршидінің сүйеу балдақ көмегі аз болмаса керек. Абдрасул Сейітқұлды екі рет Меккеге апарып, тәуап еткізеді. Сеид нәсілі бола тұра батырды «қажеке» деп құрметтеп, «Синесоф буа» деп әздектеген. Пайғамбар (с.ғ.с.) нәсіліне бұлай дегізсе, Сейітқұл бабамыз Ораз атасы сияқты қасиет шалған тақуа болғаны да. Осылайша тұқымына қан араласпай, таза сақталған қазақтың «игі жақсысы» соңыра Самарқанд софыларының да назарына ілігеді. Сейітқұлға Байхажиби дейтін мадақ есім осы тұста, әбден дәуірлеп күшейіп, Самарқандты тұтымына алған шағында қосылған ба дейміз. Тарихи деректерде Жалаңтөс әкесі Байхажибиге еріп Даһбедке келіп, өз тұсындағы софылардын үлкені Хожа Хошимиге қол бергені, тән алып, пір тұтынғаны жазылып қалған. Нұрәлі Өткелбаев өзбек ғалымы К.Каттаевтың «Махдум-и Ағзам және Даһбед» дейтін кітабына сілтеме жасай отырып, Самарқанд әмірі қызметіне Жалаңтөстің қолы хазіреті Хошимидің қолдауымен жеткенін келтіреді. Шекара асып келген осы дерекке сенуіміз керек. Жалаңтөстің пірі, біздегілер жазып жүргендей, Махдум Ағзам яки Сайд Ахрар қажы емес. Хажы Ұбайдолла Ахрар 1404-1490 жылдары, ал Махдум-и Ағзам (саид Ахмад Жамал ад-дин Қасони Даһбиди) 1462-1542 жылдар дересінде өмір сүрген. Жалаңтөс мүрид болатын Хожа Хошими-Даһбиди софылықта Ең ұлық хұжатты (Махдум-и Ағзам) деген лақабымен белгілі Қасони Даһбидидің немересі. Бұлардың Даһбиди атанған себебі, Фарғонадағы Қасон қаласында туып-өскен Жамал-ад-дин Қасониді Шайбан тұқымы Жәнібек сұлтан шақырып, Самарқанд маңындағы Миенкөлден жер берген. Мүрид уағыздаған орны жаңа қоныста егілген он түп тал атауымен Даһбед (фарсыша «Он тал») атанып кетеді. Махдум-и Ағзамның софылыққа сіңірген ең үлкен еңбегі сонда, ол нақшбандия тариқатын басқарған тұста бауырластықты айрықша діни-саяси ұйымға — карханайи хожағанға айналдыру түбегейлі аяқталады. Қасони нақшбандияның саяси қарекетін өрістетудің ғасылын (теориясын) жасады және бауырластықтағы ең жоғарғы басқыш — хизмет пир-и пешқадам өз тұсындағы билік иелерінің елді халамықын әділдікпен, шариғатқа сүйеп басқаруына басымен жауап беретіндей етті. Негізі неғайбыл, біреулер Қарахан тұқымы дейтін, енді бір деректер сеид дейтін Махдум-и Ағзамның әсіресе шариғатты алға тосуы бұқараның, соған сәйкес билік басындағы Шайбан әулетінің кеуілін аударып, нақшбандия соның арқасында Мәуереннахрдағы саяси ықпалын кайыра нығайтып алады. Сейітқұл аяғын тізгінге салған шақ Мақдум-и Ағзам өмірінің аяққы кезеңімен тұстас, сөйтсе де батыр Нұрата софыларының ықпал аймағында жүрген. Баласы Жалаңтөсті жоғары басқыш Махдум-и Ағзам нәсіліне мүрид етуі — кейінгі жылдары Самарқанд, Бұхар маңындағы қырық мың үйлі алшынның, отыз бес мың үйлі қарақалпақтың, жүз мың үйлі өзбектің басын қосып нәмеңгер (наместник) атанған Сейітқұлдың билік қуаты өлшеусіз өскендігін танытады, сондай-ақ, айтылмыш кезеңде көшпелі қазақ-қырғыз даласына ықпал аймағын кеңейтудің қонымды, құнарлы жаңа тәсілін тапқан Хожа Ахрар тариқасына елікпей, софылық ата салтты берік ұстанып қалуы бір жағынан төртқаралардың жаңа ортаға байырғы бояудай сіңісіп қалғанын да айғақтайды. Өкініштісі, Хожа Хошим жайлы дерек біздің қолда жарытымсыздау. Жалаңтөс оның құрметіне пірі дүниеден өткен 1635 жылы Шердор медресесін салдырғаны, қызы малика Иқлимабануды сеидтің баласына ұзатқаны жайлы үзік-үзік деректер ғана жетіп отыр. Хожа Хошимнің ұлы, Жалаңтөс баһадүрдің күйеу баласы софылықтың алтын шынжыры — силсиласы бойынша мүршид болмауы мүмкін емес, олай болғанда Махдум-и Ағзамның шөбересі Әйтекені науша бала кезінен саясына тартып, софылық жолға бастандыруы да әбден мүмкін ғой.

* * *

Солай деп кесіп баға беретіндей дәлеліміз жоқ, дегенмен заманының перзенті, тұстасы, ағасы, атасы — Әйтеке ата-бабасы басып өткен жолдан жырақ азып, бөлінді деудің ешбір қисыны келмейді. Әйтекенің бала кезі, жастық баһары жайлы мәлімет аз. Кітаптан кітапқа, мақаладан мақалаға көшіп жүрген, кейде бір біріне шалыс кеп жататын азғана дерек негізінен Малайсары шежіресінен, сондай-ақ шежіреші Жұбатхан Мұратбай еңбегінен алынып жүр. Айтуынша, бидің өз әкесі Бәйбек заманында Қоқанды билеп тұрған әкесі Ақшаға қарайтын жалпақ он ауылдың биі болған. Өзі фарсиша, арабша, түрікше оқыған сауатты мырза болыпты. Әйтекені бес жасында ауыл молдасына беріп, хат танытқан. Ал жеті жасқа келгенде атасы Ақша Бәйбектен туған немерелерінің ішіндегі ойы ұшқыр, тілі үшкір үлкенінің бөтекесінде бірдеме барын байқап, Самарқандтағы Ұлықбек медресесіне береді. Самарқандта өткізген жылдарында Әйтеке медреседе тәлім алумен қатар атасы Жалаңтөстің жанында он екі жасқа дейін, атасы Ақшаның жанында он бес жасқа дейін тәрбие көреді. Сонда Жалаңтөс әмір қазақ тарихындағы ірі софы тұлғалардың бірі Хатой баһадүр — Әйтеке бидің нәсіл бойынша да атасы, тәрбие бойынша да атасы болып шығады. Ұлықбек медресесі қазіргі Регистан үкіметтік алаңында орналасқан үш медресенің көнесі, 1409-1449 жылдар дересінде салынған. Қарсы бетінде мүршид мүрид уағыздайтын ханоқох тұрған. 1619-1633 жылдары Жалаңтөс Самарқандтың уәлаят әміршісі кезінде ханоқохты бұздырып, орнына Шердор медресесін көтереді, ал 1646-1660 жылдар шамасында оның жанындағы Мирзои керуен-сарайының орнына Тиллә-Қори медресесін салғызады. Сонда алаңның ашық жағынан келіп қарағанда маңдайда Тиллә-Қори, оң қолда Шердор, ал сол жағында Ұлықбек медресесі үш жақтан Регистан сәулет ансамблін құрайды. Осы есеппен қарасақ, Әйтеке тәлаба жасына ілікен кезде Тиллә-Қоридың құрылысы әлі аяқталмаған, ал Шердордың пайдалануға берілгеніне он төрт жыл (егер Әйтеке туған жылды бүгінде әйтекетанушылар бәтуаласып отырғандай 1640 жыл деп белгілейтін болсақ). Болашақ би «екі туып, бір қалғаны» – өз атасы салдырған Арыстанды медреседе неге оқымады екен?! Әйтекетанушыларға айтқызсаң, Шердор мен Тиллә-Қори негізінен сырттан, алыс аймақтардан келген тәлабаларға арналған, онда асылзада, асыл сүйектердің ұрпағы оқымаған. Жалаңтөс бұл екі медресені, сондай-ақ Шахрисабздағы тұрмысы жүдеу тәлабаларға арналған медресені ислами хайыр-исхан түрінде салғанын ескерсек, мұндай қисын дұрыс та. Тек авторлардың «Бұл медреселерде сол кездің өзінде-ақ дін сабағымен қоса араб, парсы, түрік тілдерімен бірге астрономия, жағырапия, математика, тарих пәндерінен дәріс берілген», «Ұлықбек медресесінде Әйтеке арабша, парсыша тіл сындырып, дін, әлемтану, математика, құқық сабақтарын оқыған» деп келетін мәліметі біраз ойлануды қажет етеді.

Негізінде көшпелі қазақ баланы молдаға қан-сөлі толыңқыраған жеті-сегіз жасында берген. Заманауи ғылым бабы да осыны мақұл көреді, бес-алты жаста баланың ойы орын теуіп үлгермейтінін, сынаптай толқып тұратынын арнайы ескертеді. Бірақ Мәуереннахрдың табанын құрап отырған соғдылар балаға бес жасында хат танытып, жиырмаға толғанда дүниенің төрт бұрышын қарыштатып, саудаға салған. Осылайша халықаралық сауда-саттықты тұтымында ұстаған соғдылар б.д.д. ІV-III ғасырдың өзінде-ақ Шығыс Түркістандағы, Қытайдағы «тохар» қалаларын көпір ете отырып, Жібек жолы тұйықталатын Жапонияға, оның Нара дейтін көне астанасына дейін жеткен. Көзі ерте ашылған мұндай ескі жұрт, меке жер қалайда жаңадан келгендердің табиғи һәм нәсіли сапа қасиеттерінен басым шықпай тұра алмайды. Соған орай Мәуереннахрда да Ислам дәуірінде баланың тілін ерте сындыру, одан әрі он екі-он төрт жыл табандатып оқыту өзінше бір бұлжымас жол-тәртіп еді. Софылықтың азған, шөжіген соңғы кезеңі ишандыққа дейін Мәуереннахр медреселерінде дін сабағы мен дүниәуи пәндер қосып оқытылған. Қазақ Бұхарда оқып келгенді қалайда он екі фәнді тәмам қылған етіп шығаратыны осыдан болуы керек. Бірақ медресенің оқу ретінде арифметика, жағрапия, табиғаттану сияқты фән жадығаттары қаралғанымен, олар Шығыс «мешайон» дейтін неоплатондық фәласафаға — логика, математика, география, астрономия, медицина, табиғаттану, ой талдау фәлсафасынан тұратын перипатиктер ғылымына қоңсы қона бермейтін. Мәуереннахрдағы дін басылары — Европа схоласт дейтін мүтәкаламдар ғылымды ынсапқа толтыруды көбірек ойлап, антик дәуірдің ойжоруын түбірлеп оқытудан тартынады. Ортағасырдағы Мәуереннахрда осы себептен мүтәкаламдар мен тәлім-тәрбиені жаңа үлгіде құруды жақтаушылардың арасында теке тірескен күрес орын алды. Баймырза Хайт «Түркістандағы жәдидшілік және оның ақыры» дейтін мақаласында Бұхар медреселері ХVІ ғасырдың соңына дейін қазіргі түсініктегі университет сипатында болғанын, медреселерде барлық ғылым саласы үйретілгенін, сол ғасырдың аяқ шенінде құлдырау басталғанын жазады. Бұхар ханы Абдолла әлгі шамада бір үлкен медресе салғызып, оған шайх-ул ұлама тағайындау үшін сарайына бір топ ұламаны жинайды. Дін ғылымына қоса әлемдік ғылымдарды оқытуды жақтайтын медресе мударисі бұхарлық мүфсар Мәулауи Садреддин мен Шираздан келген, діни тәлім ғана беруді қолдайтын Мырзажан Ширазиді айтыстырады. Жиынға қатысып отырған дамоллалар тарапынан Ширази көзқарасын құптаған бір қарар қабылданады. Содан бастап Мәуереннахрдағы шәкірттер он-он екі жыл бойы дін діңгегін ғана үйреніп, дүниәуи пәндерден мақұрым қалады. Медреселер көне дәуірдегі ғылым атаулының орталығы рөлінен айрылады. Кейбір медреселерде ғана діни дәрістерге қоса илм-и аруз (өлшем ғылымы), илм-и кафийе (ұйқас ілімі), хикмийе (философия), табиат (табиғаттану), илм-и хесаб (математика), илм-и мүназара (диспут дәрісі) секілді ғылымдар үйретілгенімен, олардың жалпы жағдайға әсері онша бола қойған жоқ. Әйтеке медресе табалдырығын Ширазидің осы ескі жолы күшіне мініп тұрған жылдары аттады. Ұлықбек, Шердор, Тіллә-Қоридің үшеуі де мешіт-медресе еді. Медресесі түсінікті. Ал мешіті намаз оқытылатын дәстүрлі ұғымнан бөлектеу. Тіллә-Қори мешіті ғана жұма намаз оқылатын жамиғ мешіт еді деген дерек бар. Қалған уақытта үш медресе де мүрид уағыздайтын ханоқох-мешіт қызметін атқарған. Яғни, софылықтың ұясы мен жылымы. Мәселен, ірі нақшбандия шайхы Ниязқұл Бұхарда әрі жұма намаз өткерілетін, әрі ханақох есепті тас мешіт салғызған. Баласы әрі орынбасары Абу-л Фатх Ұбайдолла халфе осы орталықта медресе мүдаррисі, әрі ханоқохта имам-хатиб, оған қоса мүршид қызметін бірдей атқарған әлгіндей ханақохты мешіт-медреседе оқығандар сыртқы білімді, яғни парыз ілімін игеріп болғаннан кейін, оқудың қорытындылаушы соңғы кезеңін ізденуші тәлаба ғибадат толық орындалатын ханоқохта өткізуі тиіс еді. Әйтеке оқыған Ұлықбек медресесі осындай таза софылық хадими оқу орны болды деу жөн. Соған қарамастан біздегі бірсыпыра зерттеушілер би өмір сүрген дәуірді нақшбандияның өз ішінен өніп шыққан жаңашыл муджаддидия ағымына жатқызғысы бар. Әрине, бұл жерде көрнекті софы, шайыр Суфи Аллаяр сөз болады. Аллаяр — Әйтекемен замандас тұлға. Одан жеті жас үлкендігі бар, Самарқанд төңірегінде туған, он жасында Бұхарда оқып, он бес жыл сондағы шайх Наурызға мүрид болады. Оның өмірін зерттеушілер Аллаяр 1720 жылы өлгенде нақшбандияның муджаддидия ағымының өкілі болып өлді дейді, бірақ бұл жерде муджаддидия ағым ретінде 1598 жылы Үндістанда шайх Ахмад Сирхенди тарапынан талдап жасалғанымен, Мәуереннахрда оны Махдум-и Ағзамның жетінші буындағы ұрпағы Мұса-Хан Даһбиди 1757 жылдан бастап қана таратқаны ескерілмейді. Ол кезде Аллаяр да, Әйтеке де бұл дүниеде жоқ. Демек тариқат арқылы шариғатты баянды етуге ұмтылатын, сірескен софылықтан шариғат негізіндегі тақуалықты құп көретін муджаддидияның Суфи Аллаяр, Әйтекелер өмір сүрген дәуірге қатысы онша болмауы керек. Дегенмен, жас Әйтекенің көзін қойып, көңілін ашқан, молдалардың тілімен айтқанда «мұталағасын жарқыратқан» сырт бір әсер болмауы мүмкін емес қой. Ол не?

* * *

«Абай жолы» эпопеясында Абайдың аузымен айтылатын мынадай сөздер бар: «ЬІқыласты шәкірт көп оқыған жылдар соңында, бір уақыт жайшылықтағы оқып жүрген жылдарынан, айлар, күндерінен бөлек бір жаңалық табады. Дүние есігі жүре-бара өзінен-өзі оның ақыл көзіне кең ашылып кеткендей болады. Оқушы, талапкер тірлігінде ол ең бір бақытты шақ. Бұны молдалар «мұталағасы ашылғаны» дейді…». Кісі осылайша күн сайын шұғылдана жаттығудың нәтижесінде өз бетінше сара жол тауып кете алатынын бүгінгі ғылым да дәлелдеді. Тарихымызда оның айқын бір мысалы — XX ғасырдың басындағы жәдид тұлғаларымыз. Десек те жәдидтер мен Әйтекенің, сондай-ақ Әуезов суреттеген сахырадағы шәкірт пен Әйтекенің мезгілі, мекені бөлек. Әйтеке өмір сүрген ғасырда қалың софылық орта тәлабаның өз бетінше мұталаға ашуын күтіп отырмайды — мұталағаны өздері ашады. Негізінен психо-физикалық жаттығу — әһіл тасауып арқылы, яғни мүршид пен мүридтің өзара сұхбаты арқылы ашады. Софылық қағидаты — білімнен бұрын тәлім беру. Тәлім — шайхының үйренушіге жеке басшылық жасауы, жол көрсетуі, мүридтің көкірек көзін ашуы. Жаратқанның хикметін сезіндіру. Хикметке апаратын жолдың басы — тариғат болса, оған шариғат арқылы кіру ләзім. Хикметті (әділдікті, ғаделетті) игергеннен кейін ізденуші мағрифатқа (білімге) ие болады. Мыңдаған мүридтің мұталағасы осы басқыштардан өтіп барып ашылған. Көпшілігі (хаум, қауым) софылықтың захир — сыртқы жағын игеріп, одан әрі ізгі жолға қадам ұрып, тақуа, ақсопы атанса, бірқатары көп машахат шегіп, ішкі ой көзін (рузан-и дил) ашып, жоғары әлемге көңіл таластыру дәрежесіне жетіседі. Азы ғана танымның ішкі — батин мағынасын фәһлім қылуға рұқсат алады, іріктелген, сұрыпталған хауас топ атанады. Захир — Құран аяттары мен шариғат зандарының анық, дәлме-дәл мағынасы. Батин — солардағы жаратылыстың мәңгілік заңдары, ақиқат. Тариқа, яғни дүние тіршілігіндегі софылық жол захирдан батинға, шариғаттан ақиқатқа (хақиқатқа) өтудің қозғалысы. Батын жөнінде әдетте ашық мәлімет кездесе бермейді. Белгілісі, батынияның негізі — заттың, құбылыстың сыртқы мағынасынан ішкі мәніне бойлайтын, ойдың, идеяның бастау көзін, шығу тегін үңгіп тәпсірлейтін, салдардың себебін түптейтін, бүгінгі Батыстың экзегезіне, герменевтикасына келетін тәуил ілімі. Қысқарақ айтқанда, тәуил — захирдан батин шығарудың әдістемесі. Бұл күйінде батыния – тұтасымен Исламның, оның шиға бағытының ішіндегі өзінше бір секта, нихал деп саналатын исмаилие туындысы. Софылық осы исмаилиенің батыниясын қабылдаған ба, не исмаилие дағуашылары софылық тариқаттарының ішіне кірген бе, болмаса бұл ұқсастық тарихи бір дәуірде дүниеге келген екі ағымның ортақ эзотериялық табиғатынан туындаған ба, бұл күрделі мәселені мұнда жазып орын алмайық… Тақырыбымызға қатыстырып айтар болсақ, Сейітқұл әулеті тұқым-тұяғына қол тапсырған Махдум-и Ағзам өзі туып-өскен өңірдегі Ахсикет медресесінде дәстүрлі діни білімге қоса тәу ұстазы Зия молдадан софылық «құпия» ілім үйренген. Бұл жерде софылық танымның қазақ «теріс оқу» деген «құлықнаме» (адамдардың құлқын билеу) бөлімі сөз болып отыр ма, әлде ілгерідегі тәуил айтыла ма, ол жағын әзірге өзімізге мәлім әдебиет ашып айтпайды. Соған қарағанда Махдум-и Ағзам үйренген «құпия» ілім санаулы ғана адамға бұйырылған тәрізді. Ілім белгілі мөлшерде мүридтерге, тіпті қазақ даласындағы мүридтерге де жеткен. Кердері Әбубәкірдің жырлауынша, атақты Досжан хазірет жүздеген мүридіне «жауһар білім — 41 батыннандүр (батыния) білімін» ашқан. Досжанның Орынбор Қарғалысындағы пірі — Олдан шайх Мәуереннахрда батынияны таратқан Ниязқули әл-Бухаридің тікелей мүриді болса керек, себебі ол заман Еділ, Сібір атырабындағы көрнекті софылар түгелдей Ниязқулидің тәлімін көргендер еді.Шикі қазақ ауылындағы Қашақ молданың ұлы — Досжан ба-тынды үйренгенде, софылықтың ұясы мен жылымына зәу-затымен байырғы бояудай сіңісіп кеткен әулеттің тұяғы — Әйтекені софылар құпия ілімнен шет ұстады деп ойлаудың өзі қисынға сыймайды. Оның үстіне Сейітқұл әулеті тұтас тұрқымен — билік басындағы Шайбан тұқымы көшпелілер арасынан софылар арқылы көпті соңына ерте білетін жорықшыл батыр, көсем би даярлау қамында алыстан ойластырған саясаттың түйін салуы екендігін есте ұстау жөн. Және әрқайсысы заманының сұранысына қарай қалыптанған. Түптеп келгенде Сейітқұлдың әрі батыр, әрі би, әрі шешен ретінде тарих сахнасына шығуы Қазақ Ордасының ханы Хақназар мен Мәуереннахрдағы Шайбан билігі тізе қосып, Моғолстанды әлсіреткен шаққа, ал Жалаңтөстің әрі батыр, әрі әмір ретінде дәуірлеуі Есім мен Тәуекел тұсында Қазақ Ордасы әбден күшейіп, Мәуереннахр жеріне үстін-үстін жорық жасай бастаған қиракезік уақытқа сәйкес келеді. Сол сияқты Әйтекенің атқа мінген кезі Тәуке хан тұсындағы Қазақ ұлысының қайта күшейе бастаған жылдарына тұспа-тұс. Объективті түрде бұл шақта Мәуереннахр жағынан Қазақ Ордасына әсер беріп отыратын ықпалды көсемге ділгерлік туған болуы. Иә, ол заман батырдан бұрын елді өзіне аударып әкететін шешен, наркескендей өткір би керек еді. Қазақ айтқыр шешенге, тапқыр биге кенде емес. Елде жұртты аузына қаратқан «желді», «ауызды», үрімпір тұқым жетеді. Әңгіме не нәрсенің де себебін ашып отырып, салдарын түптеп отырып тың оймен, тосын қисынмен жаға ұстататын оқшау бітімді, мемлекетшіл көсем-би туралы болып отыр. Ондай тұлғаға молдаға кіріп дін оқуынан, ордаға кіріп дүние оқуынан үйрене алмайтын ерекше қасиетті — кісінің жүрегін шыңдап, ықтиярын ықтияттап, ерік-жігерін шымырландырып, өзгеден алапатын арттыратын қабілет-қарымды, парасат-пайымды софылық, оның құпия ілімі бере алатын еді.

* * *

Ғылым «концентрация» дейтін бұл айрықша психикалық-физикалық құбылыс көбіне сөз өнеріне қатысты. Софылар шешен сөзбен тікелей айналыспайды. Тариқа кісінің көңілін қойып, көзін ашады, басқаша айтқанда, адам мүмкіндіктерінің көмулі жатқан жыланкөз бастауын аршиды. Ортағасырда «бәлағаә» делінген мұсылман шешендік өнерімен ғұламалар, фиқһтар, мемлекет қайраткерлері айналысқан. Бәлаға Еуропа «спекулятивтік философия» дейтін ділмәрлықтан бөлек. Бәлағаның негізінде Исламның «Ой түк емес, сөз бен іске абай бол» дейтін терең сырлы қағидасы жатыр. Мұның мәнісі біздің ұғымдағы шешеннің қиыннан жол, қапияда сөз тауып кетуі емес, ең алдымен сөзді орнымен, жолымен қолдану, айтылған мезгілі мен мекеніне, жағдайына қарай өзіндік бір нәш, нақыш, мәнер табу. Осылай дейтұра, бәлаға көпке бірдей ұғымды тілдің, тереңнен ойлап сөз құрастырып, сөйлем құраудың тәғлиф әл-қалам дейтін жүйесін жасаған. Тәғлиф әл-қалам бойынша сөз-сөйлем рет-ретімен, жүйе-жүйесімен келіп отырады. Алдымен қарапайым әріптерден сөз құрастырылады, сосын олардан мағыналы сөйлем құралады, одан әрі сөйлем шоғыры белгілі бір ырғаққа бағынады, сонан кейін сөз тіркестері аяққы ұйқаспен көмкеріледі, ең соңында сөздің ырғағына сай келетін ырғаңының көмегімен нәсір сөз назым сөзге ұқсап кетеді. Осы бес ережені бұлжытпай орындағанда өлең сөз бен қара сөздің айырмасы жоққа тән жойылып, назым сөзді қара сөзден тек өлең өлшеміне, ұйқасына қарап ажырататын боласың. Ортағасырда жұма намазда оқылатын құтпа жырға бергісіз құдіретті қара сөзге айналуы әсте тегін емес. Бейнесінен, бейнелілігінен бұрын түрі келіскен өрнекті сөз айтпақ ойды анық, айқын және бірден жеткізетіндіктен жазулы хаттай тез жатталады, сезімге соғып, қанға шабады. Адамның сана-саңылауында, көкірегінде күндер, жылдар бойы жиналып, сарғайып жататын ой (арабтар «мағына» дейді) әлгіндей әдіспен ауыздан шыққан заматта-ақ өңейіп, жанданып сала береді. Мағынаны жеткізу өлшемін артық та етпей, кем де қылмай қалпынша шығару, ойды білдіретін белгісөзді дұрыс табу — жарым ырыс. Көмес мағына көрінеу сөзбен анық нұсқалған жерде көкейдегі көрікті ой ауыздан әрі қашпай, ажары таймай шығып, көздеген жерге атқан оқтай дәл тиеді. Мұсылман шешендері осылайша сөзді мағынаға бағындыру арқылы сөз тіркестері сыңарларының орнын ауыстыра отырып, жаңа ой, идея туындатудың өнімді, құнарлы жолын тапқан. Мұның айқын бір үлгісін Әйтекенің сөз мирасынан көреміз. Би «Ағайынмен той тойлас, саудаласпа» дейтін таза қазақи ой қорытындысын «Жауыңменен саудалас, той тойласпа» деп таза бәлаға машығымен одан әрі ойнатып әкетеді. Түрі мен мағынасы бірдей келіп, қазақ құлағына таңсық жаңа мағына туындатқан мұндай түгел сөз — Әйтеке айтты дейтін шешен сөздің айрықша дара сипаты және оның асыл түбі софылық психофизикалық жаттығулар түртіп оятқан, себеп ашып, салдар түптейтін батындық тәуил шымырлаған, соңыра бәлағаның көрігіне түсіп түрленген Исламдағы ділмәр сөз мектебіне барып тіреледі. Көбінесе қазаққа ғана тән сипат тәрізді ұғынылатын шешендік ділмәр шабыт, бейнелілік — бәлаға өнерінің де айқын ерекшелігі. Мұндағы гәп қазақ пен арабтың ортақ көшпелі өмір сүру тақыретінде, екеуінің де ақынжандылығында болса керек. Мәселен, Әзіреті Әлінің жорыққа аттанайын деп тұрған әскердің алдында сөйлеген сөздері, осы орайда халифаның ойды образға бөлеп беру шеберлігі бәлағаның даусыз табысының бірінен саналады. Ондай нұсқаларда әдетте бір сөз екінші сөзден, бір ой екінші ойдан таралып шығып, моншаққа тізген ызғындай бірінің ізін бірі басып отырады. Қазақтың шешендік өнерінде де бір сөз бір сөзден таралып келіп отырады, бірақ бізде сөз осы ретпен шумақтап оралып, соңына қарай қозданатыны бар. Мұның айқын бір үлгісін жоғарыдағы Әйтеке сөзін баз қалпында толық келтірген кезде көреміз: «Адамға тәттінің жақсысы — туыс. Туысыңмен әуелде туыспау керек. Туысқан екенсің — сөз қуыспау керек. Туысыңнан кетсең, басың азар, құрмет тұтып сөйлессең, қасың азаяр, Ағайынмен той тойлас, саудаласпа. Жауыңменен саудалас, той тойласпа». Сөздің ішіне түсіп, ойдың түбін қуатын батындық тәуил қисынымен келгенде осы бір шағын кесектен батыстық философияға тән, екі ойдың негізінде жаңа пікір түйетін сүлделеудің (силлогиканың) және бір түйінмен тұжырылатын импликацияның арба із жол сорабын көргендей боласың (Европа ойжоруының өзі шығыстық неоплатонизм мен исламиедегі тәуилдің қорытпасынан шыққан ғой). Екінші жағынан, пікір көркем тұлғаланып тұр, мұнысымен әдеби шығармаға тартатын қазақ шешендік өнеріне анық бой ұрады. Ата салты бәрімізге жақ. Соның ішінде Әйтекеден қалған сөз мирасын ыңғай мұсылмандық өреден іздесек, бастан жақты айырғандай болар едік. Қалай десек те бидің шешен сөз өнерінің бастау-бұлағы, арқа сүйеген негізі, нәр алған ортасы — ел іші. Әйтеке — бір сөзден өліп, бір сөзден тірілген қазақтың ақуыз сөз мектебінің маржанын тереңнен теріп, тайыздан сүзген тұлға. Арқасын ислами құндылықтарға беріп тұрып, аяғын бәлағаның дәлелдеуіндегі білімге, топикасындағы пікірге, риторикасындағы сендіруге тірей тұрып, қазақы қара сөзді шекесінен шертіп пайдаланады. Не айтса да қазақтың ғана қалыбынан құйылатын қорғасындай сөздің мөрін танытады. Оның себебі, Сейітқұл әулеті — билік кетпеген, батырлық аумаған, құты шайқалмаған ырысты тұқым болумен қатар жарып айтар қабілеті бар орта еді. Өңірдің небір сөз ұстаған сүт бетінде зүбдат қаймағы Нұратадағы қара қоныста апталап, айлап жатып, мәжіліс құрғаны шүбәсіз. Әйтеке заманында баяғы қырық мың үйлі Алшынның басы өскен, өскелеңдеген. Бізге қорытындысы Кеңес кезінде ұсынылған 1897 жылғы халық санағы Мәуереннахр қазақтарының жан санын жүз мыңға әрең жеткізгеніне екіұшты сенеміз. Мұның өзі өзағаңның ежелгі «статистикалық геноцидінің» салқыны болу керек. Неге десеңіз, сол халық санағының ізін суытпай жарық көрген «Шура» журналындағы бір дереккөз Самарқанд уәлаятын ғана мекендейтін қазақтың санын 210 мыңға жеткізеді (уәлаяттағы өзбек саны – 390 мың, тәжік – 210 мың). 1920 жылдары Темірбек Жүргенов Бұхар маңын 70 мың қазақ мекендейтінін жазған-ды. Өзбекстандағы бүгінгі қазақ саны ресми есеппен миллионға тартады. Ендеше екі өзен аралығындағы ызғындай қандастарымыз мұндай қалың ортада асыл сөздің мәйегін ембей отыра алмасы анық. Тарихи отандағы қазақтардың арасында бүгінде «қау» сөзі ұмытылған, ал Өзбекстандағы ағайын түнді таңға ұрып қау тыңдауға жиналады, яғни жыр, терме, шешен сөз тыңдайды. Шешен сөз көбінесе қаһарман жырдың текерлемесінде, ара-арасында айтылады. Мұның өзі эпостың Мәуереннахр қазақтары ішінде айрықша қадірленгенін, ол заман өңірде біреуге бас идіріп, біреуге жер бүйдіріп әділ билік айту батырлар жырымен сабақтас өрістегенін көрсетеді. Аталы сөз айтып, көшелі ой сабақтаудың басы — дала перзентінің көзін қойып, көңілін ашатын әліппе есепті қаһармандық эпос. Шешеннің, бидің естіміш білімдарлығы естігенін жазулы хаттай сақтауға баулитын жыршылық мектеппен тікелей байланысты. Қазақтың шешен сөзінің сұсымен айбындырған қорғасындай салмағы жыр-толғаудағы серттесе сөйлеуді (суггестика) еске салады. Бидің тіліп өтпе батылдығы, өткір, сілтілі сөзі ерлік жырларымызға, ереуілді күйлерімізге тән турашылдықпен, сыншылдықпен қойындасып жатыр. Жыр-толғаудың шамырқана шығандап, сатырлата құйғытып отыратын жігерлі сазы билеріміздің тұтасымен қусырып, төгілте айтатын машығымен төркіндес. Ислам тұрғысынан қарағанда өлең-жыр — күнә да емес, сауап та емес. Софылық осы орайда көптеген халықтық дәстүрлермен қоса өлең-жыр мүмкіндігін де өз мүддесіне қапысыз пайдаланған. Мәуереннахрдағы бахшылық өнер өлең айтып, шиғыр сөйлегендерді арнайы даярлайтын ұйымдасқан, этникалық дәстүрге ие кәсіби сипаттағы өзіндік бір мектепке жатады. Бахшылықты ұстаздан шәкірт еншілеп, тұтас бахшы әулетін құру — берік орныққан салт. Әдетте қазақ эпос үйрену мектебі айтысқа түсу, терме айту, тақпақ шығарудан басталса, өзбек бахшысы кішкентайынан жарапазан айтып, мұсылман апокрифтері — қисса жаттап шыңдалады. Осы үш жағдай бахшылық өнер мен софылық тәлім беруді өзара жақындастырады. Өзбек бахшысының ұстаздан үйренген жыр мәтінін еш қоспасыз, баз қалпында дерлік жырлап беретін дәстүрі — жыр мәтіні әр айтылған сайын өзгеріске түсіп, түрленіп отырады дейтін белгілі Пэрри — Лорд теориясының шеңберіне сыймай отырған санаулы, бірегей құбылыстың бірі. Мұның өзі эпостағы кітаптық дәстүрге қоса софы мен мүрид арасында қалыптасқан берік тәртіптік жүйені де еске салғандай болады. Өзбек фольклортанушысы Тура Мирзоевтың жазуынша, өзбек бахшылары көбінесе медресе жанында, тәлаба тәртібімен тәрбиеленген. Әйтеке кішкентайынан медреселі жерде тәлім-тәрбиеге ие бола тұрып кітаптан алатын білімге үйірсектемеуі неліктен, жазуға машғұл болмауы қалай дегенде біз алдымен жоғарыда айтылған жәйттерді есте ұстауымыз керек. Асылзадалармен білім қырқасына қатар шыққан, кәміл софылардың алдын көрген болашақ ұлыс бегі далалық қалпын титтей бұзбайды. Мұның мәнісін нақшабандияның өзге тариқаттарға ұқсамайтын ерекшелігінен іздеу керек. Нақшилар жалпы софылықтағы ас-су ішпей, қатып-семіп жүріп риязат шегуді (аскеза), ғұмырынша үйленбей, қара тоң боп өтуді (целибат) қабылдамайды. Тиісінше, мүридтерді қазыққа байлап ұстамайды. Топталып, забияда тұру міндетті емес. Тариқат жергілікті диқан, саудагер халықтың мүддесіне сәйкестендіріліп құрылғандықтан, мүрид қайта қалың көпшіліктің ішінде жүріп-тұрғанын қолай көреді. Тариқатқа кірерде мүршидіне берген антынан аттамаса болғаны. Бізге жеткен деректер Әйтекенің жиырма жасында Нұрата, Самарқанд төңірегіндегі алпыс мың үйлі алшынға, қырық мың үйлі қарақалпаққа, жүз мың түтін өзбекке ұлыс би болып сайланғанын айтады. Ол заман медресе шәкіртті дайындық бөлімі — тазыкрияны қосқанда бастауыш ибтидияда, орталау рошдияда, орта икдадияда, барлығы он төрт жыл оқытқан (оның екі жылында мүрид болып, дағуаға тұрады). Сонда тәлаба орта дәрежелі оқу орнын жиырма-жиырма бір жасында бітіріп шығады. Одан әрі төрт-бес жыл тәжірибе жинақтап, шәкірт құрап, халфе ұстайтын дәрежеге жетіседі. Атақты Хожа Ахрардың өзінің қолы иршад-куәлікке жиырма жеті жасында жеткен. Биден туған мырза — Әйтеке болса медресе бітірген жиырма жасында бүйтіп ишандық бұлтаққа түсіп жатпайды, ата жолынан айнымай, елге қайтып, билікке араласады. Алдағы асуларға дайындалғандай қалып танытады. Бабын болжап отырған ұстаздарының қабілетті шәкіртті өз талабымен жіберуі неліктен?

* * *

Хожа Ахрар дәуірінен бастап нақши софылар негізінен екі жағдайды күйттеді: жергілікті отырықшы халықты билік басындағы көшпелі өзбек сұлтандарының талан-таражынан қорғау және мемлекеттің шегіне көрші бәдәуи түркі тайпаларын келтірмеу. Жалпақ тілмен айтқанда, Бұхар, Самарқанд жағындағы түрікмен араласқан тәжікті (сартты) Зарафшан, Жызақ, Әндіжан жағындағы көшпелі дәшті қыпшақтардан (өзбектен), Түркістан жағындағы жете, қаңлы тайпаларынан, Арқадағы жауынгер Әбілхайыр ұлысынан қорғаған ғой. Хожа Ахрар тұсында нақшбандия бұрынғыша мүрид құрап, сүкіт сақтап отырғанды місе тұтпай, елдің саяси-әлеуметтік өміріне белсене араласады. Хожа Ахрардың «Мүрид ұстау — шайхының ісі, мұсылман баласын залым билеушілердің тізе батырып, азар беруінен қорғау үшін билік басындағы төбел топқа жағып, Алла разылығы үшін оларды оң жолға бастауымыз керек» деген нұсқамасы бойынша тариқат ел ішіндегі абыройлы, дәріпті кісілердің ығын алып, әккі саясат қолдануға көшеді. Билік үшін қырқысқан әулеттерді жарастырып, ұйытып ұстап, уәлі сөзімен иландырған (ишандырған) мәмілегерлік қызметіне орай нақши софылардың «ишан» атанатыны осы тұс. Мәуереннахрда Шайбан әулеті мен көшпелі Жошы әулетінің арасындағы ежелгі бақкүндестікті өршітпей, ел мен елдің арасын қиюластырып келген де осы ишандық даға (миссия). Исламда тікелей дінге шақыру қуатталмайды. Құрандағы мәні жойылған аяттар мансұқ естіледі де, мәні жойылмаған насих аяттары бойынша уағыз, яғни насихат айтылады. Отырықшының қолынан бермегенін жолынан алғысы кеп тұратын бәдәуи тайпаларды нақши софылардың мәдени өмірге ауыздықтап, көндіктіруі Ислам атымен жүргізілді. Дәл Хожа Ахрар дәуірінен бастап Түркістан атырабында софылардын мұрсалдық (миссионерлік) қарекеті қарқындап, аз уақытта айтағалсын жетістікке жетеді. Айтылмыш кезеңде Мәуереннахрды, онымен қоса Түркістан өлкесін Исламға кіргізу толық және түпкілікті тиянақталды. Кеңес дәуірінде тарих ғылымы софылардың кең етек көшпелі елдің ішіне күзгі қарғадай ауып барып, суша сіңіп алуын қосымша табыс көзін іздеу, баюдың амалы деп түсіндірген. Сауда жасап, кәсіп күйттегендердің тариқаты — нақшбандия, алдымен сарт жұртына тас арасынан жол тапқан су сияқты өмірге бейім болуды үйреткен нақшбандия бас есебін ойламады демейміз. Софы болып дала кезген, ауыл шолған талайы аңқау елді алдап, қорасын қойға, шарасын майға толтырғаны анық. Реті келгенде хандар аударыспағын да жасап отырған. Талай хан-әмір софының қарғатайына айналған. Мысалы, Ақсақ Темір әулетін Хожа Ахрар мен оның тұқымы софылар қолындағы хүкімет-сымаққа айналдырып, елді табандатқан қырық жыл бойы билеп тұрды. Қаршы, Самарқанд уәлаятында ғана Ахрар әулетінің 375 мың танаб уақыф жері болды (60 мың гектар құнарлы алқап!). Бірақ осылай екен деп, софылықтың көшпелі елге аз уақытта қарқындап таралуын жоғарыдағыдай пәндәуи себепке ғана тіреп қойсақ, мұның өзі тарихқа бейтарап көзқарас болмай шығар еді. Түркістан жеріне софылықтың таралуының объективті заңдылығы бар. Айтты-айтпады, заманында Исламды таратудың белгілі бір табиғи шек-шекарасы болған ғой. Араб мұрсалдары шығыста Мәуереннахрға жетіп, ат басын іріккен. Одан арғы өңірді «Билад ат-түрік» («Түрік елі») деп атап, қатты жауынгер бұл елді өз еркіне қойған да. Түркістанға Ислам алдыңғы ортағасырда, кіндік араб халифалығына наразы оппозициялық көзқарастағы топтар ауып келгеннен кейін барып тарала бастады. Бұйдагері белгілі Исхақ бап болған бұл қайсандар сүннә дәбіндегі Мәуереннахрмен көп тіресті, тіресе жүріп шафиғи, исмаилие, софылық секілді сүннә жолына шалыс тұстары бар ағым-бағыттардың ықпалына ұшырады. Кейінгі дәуірде Түркістан атырабында ірі мұсылман ұлыстарының пайда болуы бұған дейінгі ел басқару пошымын қайта қарап, дәстүрлі сүннәлық ел ұстау жорасына, жұрт билеу тәртібіне жүгінуге мәжбүр етіп отырды. Аймақ билеушілері Мәуереннахр мен Хорасан дін мектептерімен, қауымдарымен ұдайы аралас-құраластықтың нәтижесінде өз идеяларын олардағы қалыптасқан, уақыт сынынан өткен пошымдарға орай жүзеге асыратын тәсіл тапты. Бір сөзбен айтқанда, Түркістан мәдениет жағынан исламдық Мәуереннахрға көп тәуелді болып шықты, осы өреден келгенде өлкенің қалай да Исламға толық көшпей қоймайтыны анық еді. Нақшбандия Мәуереннахрда алдымен Темір ұрпағының, соңыра Шайбан әулетінің бір орталықтан басқарылатын қуатты мемлекет құру ойының оң жамбасына келгені сияқты, Түркістан ұлыстарының интеграциялық тілек-мақсаты Хожа Ахрар тұсынан бермен әдап-әрканы, қағида-көзқарасы көпке түсінікті болып, атқарылуы жеңілдеген тариқаттың тілегімен тоқайласты. Сөзіміздің жарқын мысалы — Жүніс хан тұсында күшті ұлыс болуға бет алған Моғолстан. Жүністің қолы билікке Мәуереннахрдағы Темір әулетінің қолдауымен жеткені тарихтан мәлім. Ал Темір әулетінің түптартуында Хожа Ахрар тұрғанын ілгеріде айттық. Нәтижесінде Жүніс Хазірет-и Ишанның көрнекті мүриді болды да шықты. Шындығында Қазақ Ордасының құрылу тарихы осы Жүніс хан атымен көбірек байланысты.Әбілхайыр ұлысынан бөліне көшкен Керей, Жәнібек сұлтандарды Мәуереннахр бетке арқау-күзеу жасамақ боп Моғолстанның батысындағы Шу мен Талас арасынан иқта жер беріп қоныстандырған Жүніс ханның ағасы Есен-бұға болғанымен (шамамен 1459-1460 жылдары), қазақтың халық ретінде ұйысу процесі Жүніс хан билік құрған кезеңде (1462-1487 жылдары) қарқын алды. Жаңа халықтың негізін қалаған этникалық процестер болашақ жаңа ұлыстың керегесін жайып, уығын шанышқан саяси жағдайларға кеп жамалды. Соның ішінде мұрсалдық, дағуа айту саясаттағы идеологиясының маңызды бөлігіне айналған нақшбандияның Қазақ Ордасын дүниеге келтірудегі рөлін аттап өтер болсақ, тарихымыз түгел тарих болмай қалар еді.

* * *

Әрине, нақши софылар мен алғашқы қазақ сұлтандарының байланысын көзге шұқып көрсететін дерек еш жерде кездеспейді. Дегенмен, осы тұста Жәнібек ханға Әбу-Саид дейтін лақаб есімнің берілуі көңіл аударарлық. Нақши софылар саясатқа алаңсыз араласқаннан кейін зайырлы билікті киелеуге көшкен еді. Мысалы, Мәуереннахрдағы өзбек әулеттерінен шыққан билеушілер елді пайғамбар (с.ғ.с.) ұрпағына ғана қарата қолданылатын саид атағымен биледі. Бірақ бұл үрдіс кейінірек, ХVІІІ ғасырдан басталған. Ал содан аттай екі ғасыр бұрын алғашқы қазақ билеушісіне асыл сүйекке ғана тән «саид» атағының таңылуы софылардың жаңа мемлекеттік құрылымға қаншалықты мән бергендігінің дәлелі емес пе?! Қазақ хандығының құрылуы дейтін тарихи уақиғаның жалпы жұрт біле бермейтін астары көп болған сияқты. Шындығында, алдында «өзбек-қазақ», соңыра «қазақ» дейтін этнониммен дараланған жаңа тайпалық одақ Мәуереннахрды жаулап алған Шайбан тұқымына қарсы дау — қарғаша түрінде жобаланғаны байқалады. Ақиқатқа дес берсек, Жошы тұқымынан зәбір көріп, Мәуереннахрды паналаған Мұхаммед Шайбаниды саясына тартып, соңыра хан тағына отырғызған да софылар. Мұхаммедтің інісі Махмуд сұлтан нақшбандияның Бұхар шонжарлары қатарынан жасақталған жаңа тармағы — жуйбар шайхтарына мүрид еді деген әңгіме негізінде рас болуы керек. Софылықтың өз іші де майлы қасықтай айналып тұрған жоқ. Соған сай ол құрық салған билеушілердің де тайға артқан қоржындай екі жаққа кезек бұлтыңдауы өзінше бір дағды. Біз бұл жерде Мұхаммед Шайбанидің билікке қолы жетіп алғаннан кейін Хожа Ахрар тұқымының тоз-тозын шығарып, қаңғытып жібергенін, бірақ соңыра оның өз тұқымының Махдум-и ағзамның, жуйбар шайхтарының тұтымына түскенін айтып отырмыз. Қазақтың айы шалқасынан туып, күні тұтылған замандарды қайдам, ал бақ жұлдызы көтеріліп, қаптаған жауға іргесін алдырмай, қаһарлы елдермен терезесі тең тұрған шағында қазақ хандарының да софылықтан құр қалғаны кемде-кем. Заманында дәргейіне бүкіл Дәшті-Қыпшақты қаратқан Қасым хан Бұхар шайхы Хожа Сағдыға қол тапсырып, мүрид болған. Шығай ханның софылықтың қайнаған ортасы — Офарикентке келіп тұрғанына қарағанда, ол да піріне — Самарқанд шайхысына жақындаған-ау. Оның ұлы Тәуекел ұзақ уақыт осында Абдолла ханға қызмет еткен, соңыра хандық тізгінін ұстағаннан кейін жүз жиырма сенімді адамымен Хожа Исқах шайхқа қол тапсырып, дағуасына тұрады. Түркістанды, Ташкентті және Фарғонаның бір бөлігін екі ғасыр бойы қазаққа билететін 1599 жылғы келісімшартқа нақши шайхтарының ишаратымен рұқсат болған. Сөйткен Тәуекел әуелгі пірімен қатар екінші бір шайхқа бейіл бергеннен кейін ханның ісі оңғарылмағанын, ақыры ажал тапқанын сездіреді софылар тарихшысы Мұхаммед Әуез. Зор қозғалыстың, зор өзгерістің әр кезеңінде әртүрлі пікір, әртүрлі әрекет болған. Соның ішінде ат төбеліндей топтың ат түгіндей қалың елді уысына алып, ың-шыңсыз басқаруы әлгі қозғалысқа қатысушылардың бір-біріне ділгерлігіне де көп байланысты болса керек. Әсіресе, билік басындағылар орталықтанған күшті мемлекет құру барысында айналасынан рухани тірек іздеуі қалыпты жағдай. Осы орайда Мәуереннахрдың қауіпсіздігін күйттеген нақшбандияның шекаралас көршілерді өз саяси ықпал аймағында ұстау әрекетін Қазақ хандары объективті түрде софылықтың біріктірушілік рөлі ретінде қарастыруы түсінікті еді.Тәуекел мен Есім хан заманында Қазақ хандығының ежелден көксеген арманы жүзеге асып, нақши софылардың білдірмей берген көмегінің арқасында оңтүстік шекарасы ретке келді — шаруашылық ісінің бойын ширатып, қанын жүргізіп отыратын Түркістан, Ташкент аймағы қазақ дәргейіне қарады. «Алмақтың да салмағы бар». Ендігі міндет — шығыс беттен тыным бермей тұрған қалмақтың бетін қайтарып, Қазақ хандығының, соған қоса Мәуереннахрдың шығыс іргесін бекіту, Алашты Хақназар, Қасым хан заманындағы кенересіне келтіріп, бір орталықтан басқарылатын қуатты, орнықты мемлекетке айналдыру. Осынау ауыр міндеттің екі басы бір жылы туған төл, Бұхарда, Самарқандта жасынан балапандай баулынған, қырандай бапталған Таваккул Мұхаммед Батыр-Хан мен әл-Текие Бәйбекұлына сеніп тапсырылуы желдің қай жақтан соққанын анық танытады емес пе. «Хан — қазық, би — арқан». Асылы, осы мәтел сұлтандардың беделі түсіп, бидің қадірі артқан Тәуке заманын нұсқаса керек. Бірақ бидің де биі бар. Алдынан тоқтылы қой дау бітпейтін тайғанақ би бар, әр сөзіне бір мысал іздеп, әр үкімге бір мақал айтқан жай әншейін көп-ауыз би бар. Көтеріп айта беретін ел ішінің әңгімесі ме, әлде шынымен болған оқиға ма, кім білсін, әйтеуір Әйтекеден қалған сара сөздің басы деп ұсынылатын хикаяның бірі мынадай. Әйтекенің бес-алты жастағы кезі екен. Көрші Қосуақ бидің үйінде бір топ даугер жиылып, өтті-кетті ұсақ даудың шетіне шыға алмай ырғасып жатады. Сөйтсе іргесі түрулі киіз үйдің жанында «хан талапай» иіріп отырған топ баланың біреуі «Би біреу болуы керек, қалғаны тіреу болуы керек» деп қоймайды. Үйде отырғандар:

— Әй, бала, мұны кімге айтып отырсың? — деп сұраса, бала:

— Керекті кісісіне айтып отырмын, — деп, асығын тастап, тұрып жүре беріпті. Үлкейгенде алдына екі даугер келіпті. Соғып алған түлкіге таласулы. Біреуі:

— Түлкінің жүні жетілсін деп, алты ай жаз сыртынан бағып жүр едім, — дейді. Екіншісі:

— Мен кешегі қансонарда ізімен келіп індеттім, — дейді. Сонда Әйтеке іркілместен: — Түлкі арлан болса — ізімен келгендікі, ұрғашы болса — жүні жетілсін деп ін баққандікі. Өйткені, ұрғашы түлкі ін сақтайды, еркек түлкі түз сақтайды, —  депті. Бұл екі тәмсілдің алғашқысы орталықтанған билік тармағын (төбе би) жасақтау жайлы мемлекетшіл арман-аңсарды нұсқайды, екіншісі не нәрсенің де себебін қазып, салдарын түптейтін белгілі тәуил тәжірибесін көрсетіп тұр. Екеуін қосқанда, Әз Тәуке заманының қазақты баяғы кереге биліктен заңмен басқаруға көшіру хақындағы толғақты дәбін аңғартады. Заңмен басқарудың басы — соңыра атақты Жеті жарғыны қабылдайтын Тәуке тұсындағы Хан кеңесі. Хан кеңесінің құрамына енгізілгеннен кейін билер халықтың шын сынына түсті. Іріктеле, сұрыптала келіп, бұрынғы жалтақтары мен тайғанақтары шетке қағылды, қара басы кетсе де халықтың қамын жейтін нағыз ата билер қалды. Билер кеңесіне неше кісінің мүше болғаны жөнінде басы ашық дерек жоқ. Төле, Қазыбек, Әйтекеден басқа Қаражігіт, Қу дауысты Құттыбай, Шаппа, Тиес, Сасық, Әнет тәрізді билердің аттары аталады. Би саны жетеу болсын, тоғыз болсын, Кеңестің төбе биі қарақалпақ Сасық болсын, басқа болсын, алдыңғы үшеуі қазақтың үш жүзінің төбе биі болып отырсын, осы орайда өзге екі ұлыс бектен жасы үлкен Әйтеке жолы үлкен деп бас болып билік айтудан шегіне тұрсын, әйтеуір, осы үш би мен Тәуке тізе қосып өрбіткен екен дейтін әңгіменің соқпа-соқпасында ханның Кіші жүздің ұлыс бегіне деген айрықша құрметі аңғарылып қалатынын сезінгендей боласың. Мына бір сөз. Әз Тәуке:

— Дауда билік айтқан кезде сөзді жасы үлкен бастауы, жасы кішінің қоштауы жөн бе, әлде жасы кіші бастап, жасы үлкен қоштаса бола бере ме? Төле би:

— Төбеде тұрған кісі төрт жағын түгел көреді. Төменде тұрған екі жағын және беткейде тұрған төменгі жағын ғана көреді. Сондықтан жасы үлкеннің — оңы мен солын, алды мен артын болжаған ағаның алдымен билік айтқаны дұрыс қой. Қазыбек:

— Жасы үлкен аға әділ төреші бола алмайды. Себебі, артында қайрылары жоқ. Сондықтан алдында айбынды ағасы бар, артында именерлік інісі бар, алды-артына қарайлар, билігін абайлап жүргізетін ортаншы бидің төрелік айтуы орынды ғой. Әйтеке:

— Ағасы келсе, ардақты атын байлайтындай, қонағы келсе, құрметтеп жайлайтындай тындырымды інісі болса, қанат-құйрығы сай болып, көңілі жай болып, ағаның алар тынысы болса, інінің міндеті басқару, ағаның реті бас бағу емес пе?! Сонда Тәуке хан билердің, әсіресе, Әйтекенің тақияға тас тастағандай жауабына риза болып ықыластаныпты, дейді шежіре. Бүгінгі біз келістіре алмай, қарқарасын қоқыратып, шашып алып жүрген ескінің жасырын мұқамдаса сөйлеуінің алтын қазығы әріде жатыр — Әйтеке билікті өзінен жасы кіші, бірақ жолы үлкен екі биге беріп отырғандай сыңай танытқанымен, шындап келгенде басқару жабдығын жолы кіші ініге табыстау орынды болатынын ишаралайды. Мұны хан да қапысыз түсінген, шежіренің «ықылас танытты» деуі соның дәлелі. Екеуара емеурінмен ұғынысудың және бір ұшқыны Тәукені алғаш хан сайлау тарихынан және Бас пір таңдау төңірегіндегі әңгімеден де аңғарылады.

* * *

Салқам Жәңгір жау қолынан өлгеннен кейін табандатқан жиырма сегіз жыл бойы қазақ жұрты хансыз өмір сүрді. Нәмеңгерлік (регенттік) жалпы біздің халқымызға тән емес үрдіс болатын. Оның үстіне бұл кезең елдің тағдыры шарға түсіп тұрған зауалды шаққа тура келді. Сөйтсе-дағы Салқам Жәңгірдің Тәукеден үлкен екі ұлы — Уәли Бақы, Тәукемен атасы да, енесі де бір Абақ таққа отырмады. Дұрысы, отыр-ғызылмады. Бәрі де бұл шақта Мәуереннахрда он екі фән жадығатын фәһлім қып жатқан Тәукені күтті. Бүгінде тарихшылар Тәукені хан тағына 1680 жылы отырды деп бәтуаласты. Бұл жылы, шежіренің айтуынша, отыз алты жасар Әйтеке Қазалыда Кіші жүздің «игі жақсысы» бас қосқан келелі кеңесте осы ұлыстың төбе биі боп сайланады. Сол жылы ол Түркістанда өткен хан сайлауында алты ата Әлімнің, төрт ата Кетенің, он екі ата Байұлының, төрт ата Шөмекей мен жеті ата Жетірудың атынан отыз үш шарды толық салғызып, Тәукені ақ киізге көтеруге ересен ықпал етеді. Баяғы қазақ болса мұндайда «Екеуінің келген жерінің қиынын-ай!» дер еді.

Ең қызығы — Бас пір сайлауы. Әбіш аға Кекілбаевтың жазуынша, бұрындары бейтаныс кісіге «төрт тіреуін» — ауыл-аймағының пірін, биін, батырын, мырзасын айтқызып танысатын салт болған. Пір (бір) — фарсиша «шал», шайхтың дәл мағынасы. Софылар Қазақ даласын толық уысына алған кезде хандық, оның ішіндегі жүздер, іргелі рулар ғана емес, ықпалды батыр-билер де меншікті пір ұстаған. Айталық, Төле бидің пірінің аты Мағзаман, Қазыбек бидің пірі Ер Сейтімбет, Әйтекенің пірі Мүсірәлі (лақабы Сұпы Әзиз). Пір қожада ішінен таңдалған. Бірақ шежіре алдыңғы екеуін еш іркілместен қожа атағанымен, Мүсірәлінің ұрқын керейттен таратады. Және осал тұқым емес, Доспамбет керейт ішіндегі атақты Жандос шешеннің немересі, Жәдік бидің ұлы. Демек, қазақ екендігі даусыз. Шежіре бала кезінен Түркістанда, Ахтан сопының қолында мүрид болып тұрғанда Әйтеке іздеп келіп алып кеткенін де нақпа-нақ айтады. Бұған қарағанда софылардың билік иелерін киелейтін белгілі әдісі қазақ ішінде алғаш Әйтекенің қолымен жүзеге асып, осыдан «қожа» субэтникалық тобын қара қазақтан жасақтау ісі бастау алуы әбден мүмкін.Қысқасы, сол жолы үш пір Бас пір болудың сынағына түсіп, Мүсірәлі мұғжиза (керемет) көрсетіп елді таңырқатып, жеңіп шығады. Тәуке хан: «Үш жүздің пірі Мүсірәлі қожаның іргесі Кіші жүздің Қаракесек әулетінің ортасында болады. Хан Кеңесіне дейінгі жолмен шешілетін бүкіл дау әзіреті піріміз Мүсірәлі қожаның алдында мәмілесін тауып отырсын», — деген жарлық шашады. Сол Мүсірәлі Билер кеңесі әзірлеп ұсынған Жеті жарғының жобасын қарап шығып, түсініктеме жазып, Ата заңға ислами рух дарытқан дейтін әңгіме бар. Бас пір сайлауы қашан өткерілгені жөнінде пікір әрнеки. Бірқатар автор Тәуке хан сайланғаннан кейінгі уақытты, енді біреулер қолмен қойғандай етіп 1678 жылды айтып жүр. Ал Мұқадес Есләмғалиев Тәукені хан сайлаған жиынды атайды және дәлел ретінде ел ішіне кеңінен тараған: «Әз Тәукені хан сайлап, /Софы Әзіні пір сайлап, /Қонды дейді ақсарбас/ Әйтеке бидің төріне» деп келетін сөзді алға тартады. Соңғы пікір біздің де көкейімізге қонады: 1680 жылғы хан сайлауында медресе көрген, ханоқох көрген қос мүрид тізе қосып әудесіп, үш бірдей шаруаны орнына келтіреді. Әйтеке бастасының, сабақтасының хан боп сайлануы жолында ақырына дейін ат шабысады, ал Тәуке өзі хан сайланып алғаннан кейін қызметі жаққан биді Бас пір арқылы үш жүзге ықпалын жүргізетіндей дәрежеге жеткізеді. Әйтекенің сол тұста ұсынған ел іргесін бекіту жобасы да екеуі көрген тәрбиемен біте қайнасып жатыр: тұрақты әскер ұстау; оқ-дәрілі қарумен жарақтану; шекара күзету; қағазбен, кітаппен келетін әскери өнер үйрену; бас сардар — жоғары қолбасшыға тек ханға, Билер кеңесіне бағынатындай құқық беру; ел басқару ісіне халықтың бүкіл жігін тарту және орыстан сақтану. Әйтеке жобасы бұл қалпымен отырықшы елдің — кейінгі ортағасырдағы шонжар мемлекет Мәуереннахрдың жұрт билеу жорасын еске салады. Қазіргі тілмен айтқанда, ашық елдің тәуелсіздігі — жан-жағыңа қатты тәуелді болу екендігін ұққан елдің тірлігін көлденең тартады. Әйтекетанушылардың айтуынша, екі сөйлеп, өтірік күлмейтін қайсар бидің келген жерінде оқыған-тоқығанынан түзген бұл ислах-реформасы әсіресе, төре-сұлтандар тарапынан қолдау таппай, мұның арты бидің 1699 жылы, Күлтөбедегі жиыннан кейін Хан ордасынан кетуіне, араға шамалы уақыт салып, сұлтандар қысас қылып ішкізген удан қайтыс болуына әкеп соқтырған-мыс. Не айтсақ та, не жазсақ та, өткен заманға елшімізді жіберіп алғандай нақ-нақ сөйлеуден сақтанайықшы, ағайын. Әйтекені бағалау ісінің шеңберінде оның үнсіз қалуын бағалау да кіруі тиіс. Одан да өмірінің соңғы кезеңінде дақпыртының шыкпай кету себебін мына бір сөзден іздесек, әлдеқайда ұтымды. Әйтеке өлейін деп жатқанда қасында отырған қарақалпақ таланттасы Қожамқұл:

— Би, неге өкіндің? Айтпақ бірдеңең бар ма? — деп сұрапты. «Ғарыздасқың келе ме?» дегені ғой.

— Қайсыбірін айтайын!? — депті жарықтық бабамыз. Қайсыбірін айтсын, өткені, бүгіні, ертеңгісі көз алдынан мөрдей болып тізбектеле өтіп жатса. Бәрі жалған екен. «Құлымның иті бол, итімнің құлы бол» деп үйрететін тәу ұстаздарынан көрген-баққаны — көрешек екен де, өмірінің соңғы жылдарына тапқаны — келешек екен. Әттең, шындыққа соң қанықты… Софылық — өз деңгейінде болса ғана софылық екен. «Тақуалық» ұғымының төркіні — сақтану. Дүние тіршілігінде бұрыстықтан, пәле-жаладан сақтану. Тақуа осы жолда қылдай ауытқып кетіп жатса да өзі біледі. Ал «софының» асыл түбі — арабтың «жүн», «қыл» дейтін сөзі. Яғни софылыққа кісі ғұмырынша тура жолдан қылдай ауытқымағанда ғана ие болмақ. Софылық замандардан заманға оза бермеген. Қазір шын софы жоқ, сопысыну (лжесуфий) ғана бар. Қылдай ауытқымаған софылар тарих еншісіне өткен. Заманында көпшілігі-ақ ғұмырының соңында дүние тіршілігін тәрк етіп, мағрифа есігін ашудың алдында тұрған. Біреулері хақиқатқа көңіл таластырған. Қай-қайсысы да өзі тапқан жолды дұрыс деп білген. Шындығында кімнің тапқаны дұрыс екендігі бір Аллаға мәлім. Сол сияқты Әйтеке бабамыз да өмірінің соңғы сәттерінде халқының тағдыры да, өзінің тағдыры да қақпақылға түскенін жіті сезініп, ақыры тәубеге келіп, бір шындыққа көз жеткізіп, өз жолын тауып барып көз жұмған-ау деп бағамдаймыз. Әйтеке жолы… Ақиқат жолы ма?

 

2008 жыл.