«Ортеке қуыршағын» жасайтын шебер әже

Байғанин ауданы Оймауыт ауылында тұратын 80 жастағы Мауыт Қарамұқанқызы әке жолын жалғап, қолөнермен айналысып келеді. Әкесі Қарамұқан Басшин Байғанинде ғұмыр кешкен, өңірге әйгілі ағаш шебері, зергер, етікші болыпты. Облыстық өлкетану музейі қорында Қарамұқан Басшиннің қолынан шыққан екі домбыра, шебердің көрігі, сүйектелген ер-тұрман сақтаулы тұрғанын газетімізде бұрын жазғанбыз.

— Әкем соғыстан келген соң зейнеткерлікке шығып, 82 жасқа келгенше қолөнермен айналысты, шебер күйші де болды. Белгілі күйші әрі музыка зерттеушісі Болат Сарыбаев 1980 жылдары әкемнің орындауындағы күйлерді таспаға жазып алған. Бұл батыс өңірінде бұрын-соңды таспаға түспеген, сирек орындалатын күйлер болатын.  Музыкаға ерекше жақын болған әкем қамыстан сырнай жасап, оны өз қолымен ойып, тілше шығарып, музыка аспаптарын дайындайтын. Домбырамен қатар сазсырнай жасап, оны да шебер ойнайтын.

Бала күнімде әкемнің  «Ортеке» қуыршағын жасап отырғанын жиі көретінмін. Алайда бұл өнерге бірден бет бұра қойғаным жоқ. Жастау күнімде тігумен, тоқымашылықпен айналыстым. Сонау алпысыншы-жетпісінші жылдары ауылда тұрмысқа шығатын қыздарға қалыңдық көйлектерін, ерлерге баскиімдер — тымақ, құлақшын секілді бұйымдарды тігіп беретінмін, — дейді Мауыт Қарамұқанқызы.

Мауыт әжей осыдан 3-4 жыл бұрын немересі Ақеркеге ойыншық ретінде ортеке қуыршағын жасап береді. Кейін тағы бірнешеуін жасайды.

— Бұрын тоғызқұмалақ тақтасын да жасап көрдім, бірақ оған ешкім қызығушылық танытпады. Ал ортекеге қызығушылар көп болды. Бүгінде тапсырыспен 15-20 шақты ортеке жасадым. Ағашты жергілікті құрылыс дүкендерінен таңдап аламын. Жұмсақ ағаш болсын, қатты ағаш болсын немесе секіргенде дыбыс беретін ерекше ағаш түрлері болсын — барлығын өзім іріктеймін. Қолданатын құралдарым да көнеден қалған. Әкемнен мұра болып жеткен біз, шапашот, ара секілді қарапайым, ескі құралдармен жұмыс істеймін, — дейді ол.

Тарихи деректерге сүйенсек, қуыршақ өнеріндегі «Ортекенің» қай жылдары пайда болғаны нақты белгісіз. Кейбір мәліметтерде «Ортеке» қуыршағын жасау, оны музыкаға сай «билету» өнері қазақ даласында XIX ғасырдың басында кеңінен таралған болуы мүмкін екені айтылады. Кезінде «Ортеке» қуыршағын балаларға домбыра үйрету үшін қызықтыру мақсатында жасалған деген де пікірлер айтылады. «Ортеке» қуыршағы көпшілік жиналған ойын-сауық жиындарында күйшінің саусағына жіп арқылы байланып, домбыра әуеніне «билейтіндігімен» ерекше.

— Ертеректе «Ортеке» қуыршағын қара жерге қойып ойнатқан деген деректер бар. Ал қазіргі кезде сахнаға лайықтап, тұғырға орнатып жасалады. «Ортеке» секіргенде дыбыс шығуға тиіс, ал оны домбыраның үнімен «билегенде» әсем көрінуі үшін шашақ, ою-өрнек секілді сәндік элементтерді қолданған дұрыс. Қазіргі таңда кейбір шеберлер «Ортекені» станокта қалың ағаштан жонып жасайды. Бірақ ол кезде дыбыс дұрыс шықпайды, «Ортекенің» секіруі де әлсіз болады. Мұндай тәсілдер маған ұнамайды, сондықтан өз әдісіммен жасағанды жөн көремін, — дейді шебер.

Мауыт Қарамұқанқызы Қарауылкелді поселкесіндегі №2 мектепте  31 жыл қызмет атқарған. Бүгінде осы мектепте келіні Ақмарал музыка пәнінен сабақ береді. Ол сабақ барысында «Ортеке» қуыршағының қазақтың музыка өнеріндегі маңызына тоқталып, балаларға таныстырып, үйретіп отырады.

— «Ортеке» қуыршағын түрлі іс-шараларда, соның ішінде Наурыз мейрамында жас домбырашылармен бірге қолданамын. Бұл балалардың ұлттық өнерге деген қызығушылығын оятып, домбыраға деген ынтасын арттыруға көмектеседі әрі ұлттық мәдениетті дәріптеудің бір құралына айналып отыр. Өткен жылы  18 мамырда облыстық өлкетану музейінде өткен «Музей түні» іс-шарасына қатысып, анамыз жасаған «Ортеке» қуыршағын көпшілік назарына ұсындық, — дейді келіні Ақмарал.

Қарамұқан Басшиннің ұрпақтары арасында ата жолын жалғап, домбыраны серік еткендер бар. Немересі Әлия Қарамұқан — Қазақ ұлттық өнер университетінің түлегі, дәстүрлі күйші.

— Әлия — інімнің қызы, бүгінде Ақтауда тұрады, Маңғыстау өңіріндегі дарынды күйшілердің бірі. Қазіргі таңда шетелдерге шығып, ұлттық өнерімізді насихаттап жүр. Сонымен қатар музыка мектебінде сабақ береді, ютуб арнасы арқылы тегін күй үйрету курстарын жүргізеді, — дейді Мауыт әжей.

«Ортеке» —  қазақ­тың көне қуыршақ театры. Оны тек домбырада ғана емес, ішекті аспаптардың бәрінде қолдануға болады деседі. Айта кетейік, «Ортеке» 2022 жылы ЮНЕСКО-ның адам­заттың материалдық емес мәдени мұрасының репрезен­тативтік тізіміне енді.

 Мейрамгүл РАХАТҚЫЗЫ.