Бижан Қалмағанбетов — 60

«Бижан Қалмағанбетов. Келбеті келісті, көркем мінезді жігіт. «Сабырлы, салиқалы, салмақты» деген синонимдердің бәрі біздің Бижанға құйып құйғандай жараса кетеді. Өзі кәсіпкер. Кәсіпкер болған соң, табысы да жоғары. Бірақ намысы одан да жоғары. Өзі өлең жазады. Алайда бұрқыратып кез келген басылымға ұсына бермейді. Талабы да, талғамы да биік. Жазған жырын дестелей де, кестелей де біледі», — дейді Бауыржан Омарұлы Бижан туралы.

«Ғашық жүрек», «Сәйгүлік өмір», «Қарлығаштың ұясы» кітаптарының авторы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын Бижан Қалмағанбетов осы күзде 60 жасқа толды. Жерлесімізді мерейтойымен құттықтай отырып, газетіміздің айқара бетін арнап отырмыз.

Жампоз

Сонау студенттік жылдардан жігі ажырамай, жұбы жазылмай, көңілі жарасып бірге келе жатқан досым бар Атыраудың тарихи Қызылқоға ауданында тұратын. Сирек те болса барыс-келіс жасап тұрамыз. Бұдан он жыл бұрын іздеп барайын. Сері азамат. Бір басына Алла әншілік, композиторлық, ақындықты ел-сел қылып өлшеусіз берген азамат. Қалидолла! Досымның дәулеті де сәулеті де, көңілімнен шықты. Сері адам тұрмысқа құнтсыздау болатын әдеті. Дәулеті мен сәулетіне қуанып қалдым кәдімгідей. Көңілімдегі тоғайыңқы хал мен содан туған таңырқасты байқаған досым мән-жайды айтып, алдыма түсіп жортсын.

Ой, мені тұрмысқа пысық деп отырсың ғой. Нәған? Бәрі Бижан інімнің
арқасы ғой. Мына үйді кеңейтіп берген де, сәулеттендіріп берген де сол азамат. Өзі құрылысшы. Өзі ақын. Әдебиет пен өнерді сүюі — өз алдына бір бөлек дүние!

Қойшы, әйтеуір, Бижан есімді азаматтың мақтауын жеткізді досым. Оған да он жыл. Арада жосылған жылдар биігінен ойланып, Бижан жайында ой қорытып отырмын. Оның азаматтық дарқан жолын да, ақындық өсу жолына да сүйсінумен келемін. Бұл он жылда одан қаншама өнер адамы қамқорлық көрді десеңші. Бұл он жылда ол меценаттық қамқорлығын Қалидолла дос секілді тірілерді былай қойып, бақилық жайына баяғыда өтіп алған бард әрі әнші, әрі адуын ақын, мұңды композитор – Табылды Досымов рухани мұрасына жасаудан бір танған  емес.  Қаншама байқау өткізді Табылдыға арнап. Қаншама ән-дискісін шығарды Табылдының?!

Табылды деп қалып жатырмыз-ау. Қазақ поэзиясын өзіндік әуен, мақам сазбен өрнектеп өлең жазған, әуелетіп ән айтқан, өлең айтқанда да бар ғой, бірөңкей сыңғырлаған шынайы поэзия жасаған Біржан, Ақан сері, Естай ақын, Ыбырай (Сандыбайұлы) секілді ғажайып жұлдызды жыр-шоғыры тұрғанда біздің «бард» деп Атыраудан табыла кеткен Табылдыға таңғалатын тіпті де ретіміз жоқ. Бірақ ол үрдіс үзіліп қалды ғой. Арада қаншама уақыт жатыр жосылып. Әрине, Елена Әбдіхалықова да әрі әнші, әрі ақын, әрі композитор. Бір басына үш бірдей өнер мен адами қасиетті төгіп бере салған. Бірақ, бірақ, аяулы ол қызымызды да бардқа жатқыза бермейміз. Бардта Высоцкийдің бұзықтау мінезі, Окуджаваның музыкасындағы бүйідей бүйірден тиюшілік секілді албырт ақындық, адуын мінездің неше атасы құйылып түсіп, бүтін бітімге айналып бірігіп кетуі тиіс. Табылды қазақ өнері көгінде табыла кеткенде, бәріміздің бірдей қуанышымыз қойнымызға сыймай, бөркімізді аспанға атып жіберіп жүргеніміз содан ғой.

Табылды 45 жасында дүниеден қайтқанда «Ақша бұлттай жарқ етіп…» шыға қалғанына қуанып, ай-күннің аманында құйрықты жұлдыздай ағып түскеніне «қуарып» курстасы Амангелді Кеңшілікұлы,

«Адам еді Табылды,

Азамат еді Табылды!

Ғұмырын қысқа қылғандай,

Құдай,

Табылды Саған не қылды?!» — деп, артық ащылау кетіп, ағасы жазушы-сатирик Есенжол Домбаев сөйлеген. «Ән киесі дарыған» (Қорабай Есенов) Табылдыны қимай «Мәңгілік сағыныштың құшағына тастап кеттің», — деп Елена, «Махшарда кездесейік»: — деп (бұлай жазу, Құдай сақтасын) Жұмабай Құлиев бастаған бір топ досы («Қазақ әдебиеті» №41 (3205), 22.10.2010.) жоқтап қоштасып еді Табылдымен.  Тірі Табылдының жанынан дос бейілден табылған жандар көп-ақ еді. Бүгінде Табылтануда төбе көрсетіп жүргендер тым сирек. Ал Бижан бақилыққа қимай, Табылды досын етегінен ұстап жібергісі келмегендей, (Мүсілім Магомаевты «жоққа» қимай, «Мүсілім өлген жоқ. Мүсілім менің жанымда, айналамда, тіпті менің ішімде» дейтін Тамара Синявская сияқты, оның жайы бір бөлек, әрине) қадам сайын Табылдыны «тірілтумен» жүр, айналайын! Тіпті өзінің 60 жылдық мерейтойын да Табылдының ән-кешіне орайластырып, белгілеп отыруының өзі не тұрады?!

Кішкентай Ғазизаны эпикалық классикадан әлемдік музыкалық конкурстарға қатыстырып, балапанынан жеміс күтетіні өз алдына бір ғажап. Ғазиза да әке сенімін ғана емес, бәріміздің сенімімізді ақтап, қатарынан оза шауып келеді, айналайын! Қазірдің өзінде бапты балапан, бағы жансын алғы күнде!

Осының баршасын қоса айтқанда, арнайы бап тілейтін ақындығын да мәпелеуге уақыт табатынына қайранмын, азаматтың. Әйтпесе «ұста екі кеме құйрығын, жетсе егер бұйрығың», болып шашылып қалса қайтесің есіл азамат. Шашылып жұмыс істейтін азаматтың муза басын біріктіре алмай, шашылып қалудан сақтасын Алла. Әсіресе ақындық пен азаматтық мінездің басын қосып, поэзияда жоталы тақырыпқа айналдыра білу – ілкімділік қана емес, үлкен таланттылық, табандылық дер едім.

Бижан әлеуметтік сарынның ақыны. Оны дос көңілінің ала-шарбылығынан тартып қазақтың баласының көңіл алалығына дейін алаңдатады. «Бар қазақ менің жалғызым» (С.Адай) деп тас-түйін булығып, байтақ жерімізге, кенен елімізге көз салған суық көздерге ширығып бірге атой салар мінезді аңсайды Бижан. Бабалардың қылыш пен домбыраны қатар ұстап, бірімен ел қорғағанын, бірімен көңіл шерін жырға айналдырып толғағанын тағылым етеді ол бүгінгі ұрпаққа. Ақын ініміз өлеңінен отаншылдық рух, ұлттық болмыс шиыршық атып тұрады. Бұл өмірдің базарын базарлауды білгенмен, шын бағасын білмесең, ұлттық ұлы мұратқа айналып, ұлттық, адамзаттық құндылықтар алқаламаса бәрі бекер екенін Бижан басқадан бұрын біліп, өмір өткіншілігін тақырыпқа айналдырып, философиялық мұңға беріле сөйлеп кетеді:

Тірілер, ойлан, сырды аңда,

Мойныңды бұршы құрбанға.

Осында ата-бабаң да,

Аруақтар жатыр бұл маңда! — дейді.

Даңқ пен дақпырт алқалаған мынау қызылды-жасылды дүниеде кісі өмірдің бағасын біліп бола ма, әсте?! Өмірдің өлшемі – ар, адамгершілік, кісілік болып бой тастағанда, өмірдің бағасы — о дүниедегі иман болып шығады. Ар, адамгершілік, кісілік — иман болмаса кісіде — тіл ұшында ғана, иман болса ғана әлгі ар, адамгершілік, кісілік категориялары діл ішінде — дейді Бижан ойшыл. Өлеңінен ұққаным — осы!

Бижанның «Жусан» аталатын өлеңін де сүйсініп оқыдым. Бақсам, Бижан кіндік қаны тамған Қызылқоға жеріне сағынышын бір иіскерлік жусан арқылы жеткізеді екен. Көне шығыстан тартып, орыс Аполлон Майковке дейін, Оралдық Қайрат Жұмағалиев, ақтөбелік Мейірхан, Жақсылыққа шейін Жусандай қастерлі өсімдік жоқ. Ол — туған жердің символы. Онда туған жердің иісі бар. Иісі ғана емес, туған жердің тартылыс күші бар. Үйір-үйір ақындардың бірде «Емшан», келесіде Жусан атап, осы бір кермек дәмді киелі шөпті жырлауында ерекше мән бар. Бірі тақырыпқа абстракциялық ойлаумен барып, көркемдік жинақтау арқылы философиялық ой айтқысы келеді, бірі абстаркция арқылы барып, тарих көшіндегі аласапыран жағдайды шежірелейді. Біздің Бижан үшін Жусан — туған жерге сағыныш. Туған жерін сағынған ақын жусан тақырыбында өлең жазып, маздап бір жанады.

Ақын болсаң, маздап жырламасаң, өлеңге айналып «өртеніп» жанбасаң, несі қызық, тәйірі. Алым-берім өлеңді кім жазбайды?! Біздің Бижан өлеңге айналып өртеніп, маздап жырлаумен келеді. Таңдамалы өлеңдері Мереке Құлкенов құрастырған он томдық «Жыр маржаны» атты қазақ поэзиясының антологиясынан орын алды. Біз оған өз өлеңіміз сол сұлулыққа шомған он томдыққа кіргендей Бижанмен бірге қуанамыз. Өйткені бірыңғай сыңғырлаған ол он томдыққа кім көрінген ақынның өлеңі енбеген. Таңдаулы ақындардың таңдамалысы — ол он томдық. Сол он томдықта менің Қалидолла досым мақтайтын, мақтанатын Бижан ініміздің өлеңдері ойып орын алып, биіктен қарап тұр мынау дүниеге өзіндік сыр айтып, әлеумет өмірін ынталана жырлап. Бір шыққан биіктен төмендеме дейміз біз Бижан бауырға! Биіктеген сайын айналаң азаматтық шуағыңмен әрленсін, биіктеген сайын халқың түн ұйқыңды төрт бөліп туған жыр шуағыңнан нәрленсін!

Құлбек ЕРГӨБЕК,

сыншы, ғалым, жазушы.

Әр өзеннің өз ағысы бар

(Ақын, азамат Бижан Қалмағанбетов туралы)

Құрметке лайық болу — қиын шаруа. Қолға қалам алғызатын – құрмет. Құрмет —жүрек қалауы. Жүрек табиғаты – жомарттық. Жомарт адам ізгілікті іс жолында ғұмыр кешпек. Жомарттық ақындықтан да биік. Діні өзге болса да аңыздағы Атымтай жомарттың орны бақи дүниеде құрметке лайық жерде болады екен. Сірә, ақындық жомарттықтан өсіп-өнбек. Қалайша жомарт жүрек үнсіз болмақ? Жомарттың үні ақындық болып көрінбек. Ақниет, ақкөңіл жомарт жанның көктем гүліндей түрленіп тұрмаушы ма еді?! Түрлену деген метафора, ол — ақын сөзі.

Жаратушымыз қажеті жоқ ешнәрсе жаратпаған деп ойлаймын, әр өзеннің өз ағысы бар деуім де осы орайға қарай айтылған. Әлемді бусандырып тұрған — су ағысы, өзен, көлдер. Бір өзен суалса, әлем суы дағдарысқа түспек. Сулар жер бетінде белдеу-белдеу боп ағысқа түскенде бар сулармен, өзендермен тағдырлас. Әлем суларының тағдырының бір тамыры бір өзенге қатысты болуы әбден ықтимал. Ақындық та су сияқты. Әлемде неше алуан ақын бар, бірақ солардың бәрі әлемдік сулар сияқты бір-бірімен тамырлас, бірін-бірі қажет ететін құбылыстар. Ақын Бижан Қалмағанбетов туралы сөзімді осылай бастағанымды жөн көрдім. Ақын деген сулар сияқты тасып-тасып алады. Оны біз ақындық шабыт дейміз. Жомарт жүректің көңіл хошы дейміз, жақсы адамның аузынан шыққан наз дейміз, әйтеуір, лайықты сөз тауып айтамыз.

 

***

Адам пенде болған соң, кірлемей, үстіне өмірдің шаң-тозаңы жұқпай жүре алмайды, сол кезде жомарт жүректі ақын өзінше сарнап қоя береді. Ақын жаны Жұмекен айтқандай, уыз десек, ол ақ қой, ол кіршең келмеуші ме еді? Ақын Бижан: «Мінін айтсақ, бұл қалай деп лезде, қиналмайды тесік таппай кірерге. Біздің қазақ қолын бір-ақ сілтейді, бәрін-бәрін аудара сап мінезге».

Мінездің ауа райы сияқты сан құбылып тұратыны бар, бірақ пендешіліктің бәрін мінезге аудара салу дұрыс па? Әрине, жоқ. Қазақтың осы мінезін Бижан ақын дөп басқан. Пендешілік деген болмай қоймайтын пәле. Одан адам баласы қалай қашып құтылмақ? Алайда ақындардың өлеңдері осы пендешілік кірін жууға бағытталмаушы ма еді?! Ақын Жұмекен Нәжімеденовтің осы пендешілік туралы айтқаны есіме түсіп отыр.

Мола сыйламағанды кешірмеуші ед ескі ырым,

Сол моланы, тонаушы, жаның неткен жексұрын.

Дір етпеген жүректер, қаның неткен жексұрын,

«Пендешілік» деген сөз, мәнің неткен жексұрын!

Бижан мырза дарынды ақын, әнші Табылдыны насихаттау ісін мықтап қолға алған. «Табылдыны аңсау» деген өлеңінде:

Өкпелетті ме бос кеуде жанды жаныштап,

Солардан безіп, кеттің бе бізден алыстап? — дейді.

Ақын, әнші Табылдының өмірден ерте кеткенін Бижан ақын нақты сезініп отыр. Жанды жей беру, әрине, адам ғұмырын қысқартатын жағдай. Жанды жеп өлең жазбасаң, қалайша оны жаныңмен сезінбекшісің?! Өмірдің жарасы мен жазасы бар. Өмірдің азабы мен азасы бар. Өмірдің қуанышы мен қайғысы бар. Өмірдің тұзы менен тұздығы бар. Тұздық — тіршілік. Тұз — өмір дәмі, оны сезіну, тірі боп, жанкешті ғұмыр кешу — оны бір сөзбен тағдыр дейміз. Табылдының ақындық әрі азаматтық тағдыры өмірдің жарасы ма, заманның жазасы ма? Табылдының тағдыры өмірдің азасы ма, азабы ма? Ойлану керек. Ақын Бижанның Табылдыға арнаған өлеңдері кімді болмасын бейжай қалдырмайды, ол «Табылдыны сағыну» деген өлең-толғауында:

Болмайды бәрін тосын деу,

Күйкі бір тірлік күнде осы.

Көңілден мәңгі өшірмеу —

Тірілердің сол ғой міндеті.

Ақын шындықты айтады. Арттағыға сөз қалдырған Табылдыны тірілер көңілінен шығарып алса, не болмақ? Онда, Бижан айтқандай, күйкі тірліктің көлеңкесінде өмір сүру ғана қалмақ, ол өмірдің несі сән?! Бижан «Табылдыға» деген өлеңінде, кейіпкерімен бірге жырлайды:

«Кеудемде жатыр жарылыс,

Кәусарым – жырым, қанып іш.

Сары ала күзде кеттім деп,

Болармын елес, сағыныш».

Сағыныш деген сары алтын. Сағыныш — кеуденің жарылысы. Олай болмаса сағыныш жоқ, әншейін жұбату, жоқтау ғана айтылмақ. Осы жоқтау дегеннен шығады. Ең қымбат нәрсе жоғалды, бірақ оны жоқтамайсың. Жоқтау асыл азаматқа айтылды. Абай баласы Әбішті жоқтап былай деп еді: «Боямасыз ақ көңіл кірлетпей кетті жүректі». Шіркін, көңілді кірлетсе, не болар еді? Қайғы жеңілдер ме еді? Ойлану керек. Орны толмайтын дүние емес, адам. Табылды сияқты асыл адамға арналған жоқтау өлеңдер жазып, оның ісін, мұрасын насихаттап жүрген Бижан ақын харекеті сағыныштан туған. Сағыныш табиғатында аңсау, арман, қиял бар. Табылдыны аңсау арманға ұласса, қиялдан аңыз тарамақ. Аңыз адам атануы үшін оның жалғандағы ғұмыры да аңыз болуы табиғи жағдай. Табылды аңызды тірісінде тудырған, өмірі аңыз болған.

Салатын өнер — барыңды,

Жырларың қалай жалынды?!

Табылды деген бір ақын,

Көкте емес, жерден табылды.

Табылды топырақтан жаратылған. Оның жалынды ақын болуы — жаратылыс құпиясы. Мүмкін, ол күн нұры мен ай сәулесі түйіскен шақта өмірге енген жаратылыс па екен немесе адамның рухына деген сағыныш сезімін төгетін жаралы жандардың рухани емшісі ме екен? Мүмкін, мүмкін, әйтеуір, тегін емес, Алла тағаланың мейірімі түскен сүйікті құлы деп бір бата жасайық.

Тірінің қолынан келері сол ғой, Табылжан.

Жүреміз әр кез еске алып, Құран бағыштап.

 

***

Қазақ бабам әр заманда-ақ айтқан: «Адамның күні адаммен». Талас жоқ. Адам адаммен бірігіп қана адамша өмір сүре алмақ. Осы айтуға жеңіл сөздің орындалуы замандар өткен сайын күрделеніп, қиындап, ойынан от шығып барады. Адамдардың адамдарға жауығуы, бір-біріне қасқыр болуы тыйылар емес. Адамдарды топқа бөліп, бір-бірін қырып-жоюға қызмет істеген Карл Маркс ілімі келмеске кетті десек те, сол дәстүр өзгеше мәністе түрленіп «тіріліп» келе жатқаны қауіпті.

Қауіпті ғұмыр туралы Бижан көп өлеңдер арнаған, бірақ сенімсіз өмір бола ма? Ол «Сенім» деген өлеңінде:

Нұрын шашқан мынау ғажап өмірден,

Айтшы, қане, қандай пенде жерінген?

Жоқты-барды жинап қойып ысырып,

Болашаққа қол созайын сеніммен!

Бәріміз келісеміз. Қазақ елінің болашағы келісті болсын! Қазақ елі мәңгілік болсын!

Қазақтың көрген азабы аз емес, енді бардың ырыс-несібесін қанағат қылайық. Тәуелсіздік деген ескіден арылып, жаңа дәуірге жаңаша қарау, жаңаша ойлау, қазақ болып ғұмыр кешу. Ақын осындай ойларын сөз болып отырған «Сәйгүлік ғұмыр» өлең кітабында өз түсінігіне салып баяндаған. Әр өзеннің өз ағысы бар, әр өлеңнің өз ажары бар, оны оқырман өзі анықтар.

Мен білетін шындығым, Бижан ақкөңіл, ақниетті, шуақты азамат. Халық айтады, ондай азаматтың «аты арып, тоны тозбайды» деп.

Бижан мырза өзі өлеңдерінде айтқандай, өмір базарында, думан базарында тәуелсіздіктің нәтижесінде туған халқына өлең, ән арнап, ақындығымен бірге кісілігін танытып жүр.

Кісілік деген адамның өз тәуелсіздігіне қолы жеткен азаматқа берілетін дәреже.

Ғарифолла ЕСІМ,

академик, жазушы.

«Екі тарлан бөрі едім…»

(Алақандай эссе)

Қазақ жұртын әсерлі әуенге бөлеген әйгілі бард ақын Табыл Досымовтың шын аты Тарланбөрі деседі. Өзі де нағыз тарланша ғұмыр кешті. Махамбет ақын жырлағандай, «Бөрідейін жол тартып, Жауырынына мұз қатып, Жалаулы найза қолға алып», от пен судың ортасында арпалысты да жүрді.
Құдайға шүкір, Табыл дос-жараннан кенде болған жоқ. Атырау мен Алматының арасында сайраған ізі қалған сал-серінің соңына ерген серіктері аз болушы ма еді?! Ежелден келе жатқан бұлжымас дәстүр: жыраулар жалғыз жортпайды! Көмейіне бозторғай ұя салған Табылдың да төңірегі толы тепсе темір үзетін жігерлі жігіттер еді. Тумысынан сауық-сайранға әуес жігіт-желеңді айтасың, ақынның шын жанашырларының арасында қазақтың біртуар бойжеткендері де бар-ды.
Бәріміз де оның досы едік. Аға-дос… Іні дос… Құрбы дос… Курстас дос… Әскер дос… Сазгер дос… Ауылдас дос… Бауырлас дос… Қатарлас дос… Қаламдас дос… Бірақ достың да досы бар. Соның ішінде Бижанның орны бөлек екенін баршамыз тікемізден тік тұрып мойындадық. Бижан Қалмағанбетов. Келбеті келісті, көркем мінезді жігіт. «Сабырлы, салиқалы, салмақты» деген синонимдердің бәрі біздің Бижанға құйып қойғандай жараса кетеді. Өзі кәсіпкер. Кәсіпкер болған соң, табысы да жоғары. Бірақ намысы одан да жоғары. Өзі өлең жазады. Алайда бұрқыратып кез келген басылымға ұсына бермейді. Талабы да, талғамы да биік. Жазған жырын дестелей де, кестелей де біледі.
Ол Табылдыны көзі тірісінде-ақ төбесіне көтерді. Өмірден өткен соң рухын аспандатты. Ақын досының алтын қазынасының әр қиқымына дейін тірнектеп теріп, жинап-жиыстырып, жарыққа шығарып келеді. Жыл сайын кемінде бір шара ұйымдастырады. Сөйтіп, Алатауды Атырауға көшіруді армандаған толағай Табылдың өзін тауға айналдырды. Жұлдызын биіктен жақты. Өзі мекендейтін Ақтөбе мен Табыл досы мәңгілік ұйқыда жатқан Атыраудың арасын жол қылудан жалыққан емес.
«Исатайдың барында Екі тарлан бөрі едім» деп күйзелген Махамбет ақын секілді Табыл өмірден өткеннен кейінгі Бижанның халін көруге көз, сезінуге жүрек керек. Сол Махаңның өлеңін өзінің ой елегінен өткізіп, «екі тарлан бөрінің» бірі боп қайғы-қасірет шегу бәрімізден гөрі біздің Бижан батырдың маңдайына көбірек жазылғаны анық. Ол Табыл досының рухын ғұмыр бойы ұлықтау міндетін мойнына алды. Бұл іске бар ынта-ықыласымен беріле кірісті. Бард ақынның онсыз да биік бейнесін асқақтата түсті. Әлі де өрлете бермек.
Сондықтан «Екі тарлан бөрі едім…» деген толғам-тұжырым Бижанның қазіргі мұңлы монологы ғана емес, мәртебелі міндеттемесі дер едік. Достыққа беріктіктің, аманатқа адалдықтың үйлесімді үлгісі бұл.
Тарланбөрі – Табылдың аманатын арқалаған Арланбөрі – Бижан бүгін алпыстың алтын қақпасын ашты. Алты қырдың алтын кілеміне аман-есен әрі абыроймен басқан қадамыңыз құтты болсын, Бижан дос!

 

Бауыржан ОМАРОВ,
филология ғылымдарының докторы,
профессор,
ҚР Президентінің кеңесшісі.