Күй өнері — халық қазынасы
Өнер
Ән мен күй — ата-бабамыздан қалған мұра, төл өнеріміз. Күй домбыраның үні мен жан дауысы болса, домбыра — қазақ халқының жан сезімі мен жан серігі.
Күй — бағдарлы мазмұны бар, көркемдігі жоғары аспаптық жанр. Онда табиғат құбылыстары, аңыз-ертегілер, тарихи оқиғалар, халық мейрамдары, жан-жануарлар мен адам сезімдері, т.б. құбылыстар арқылы суреттеледі. Бұл аспаптық музыка XVIII ғасырдың соңында жоғары деңгейге көтерілді. Байжұма, Баламайсан,Ұзақ, Махамбет сияқты күйшілер халыққа танымал болды. XIX ғасырда күйшілік өнердің дамуына үлес қосқан күйші-композиторлар— Құрманғазы, Тәттімбет,Абыл, Сейтек,Сүгір,Қазанғап,Дина, Тоқа, Ықылас, Есір сынды ірі тұлғалар болатын.
Күйлер тақырыбы мен мазмұнына қарай аңыз, тартыс, тарихи, арнау, лирикалық, психологиялық күйлер болып жіктеледі. Ал орындалу ерекшелігіне қарай төкпе және шертпе болып екі түрге бөлінеді. Төкпе күйлердің бас буын, орта буын, кіші және үлкен саға болып келетін нақты формасы бар және оң қол қағысында айырмашылық болады. Ал шертпе күйде ән тектес әуезді, сазды және жұмсақ келеді. Ол саусақтармен шертіп ойналады.
Күй өнерінің негізгі бастауы — халықтық күй үлгілері. Аңыз-күйлер өнердің қасиетті бастауы ретінде саналып, атадан балаға жетіп отыр. Аспаптық музыка өнерінің төрінде көне аңыз-күйлер тұрады. Күйді тыңдап отырғанда аққудың сұңқылы, құланның дүбірі, жорғаның жүрісі көз алдыңа келеді. Мысалы, «Ақсақ құлан» аңыз-күйін тыңдап көрелік. Адам жанын жалын, жүрегін от қылатын көнекөз домбыра шанағы — шежіреге тұнған сан ғасыр әуезі. «Қазақтың жері кең, оған кім сыймайды, мұнда кім болмады, бұдан кім өтпеді?» Қобызын арқалап, адам басына ажал деген сөздің келмейтін жерін іздеген Қорқыт та, көз жасымен қара тасты еріткен Асан Қайғы да, елін жаудан қорғауда қолын ертіп жорыққа аттанған Қобыланды да, қазақтың ұлы күйшісі Құрманғазы да — бәрі де өткен бұл арадан. «Сарыарқа» күйін Құрманғазы атамыз туып-өскен жерінің табиғатына арнаған.
Құрманғазының күйлерінен қазақ жерінің тіршілік тынысын, кең даланың сырлы үнін, тұлпардың шабысын, халқымыздың күш-қуатын танимыз. Оның «Сарыарқа», «Балбырауын», «Серпер», «Адай» сияқты күйлері музыкалық мәдениетіміздің символына айналып, қазақ халқының Отан деген ұғымын білдірді. Құрманғазының дәстүрін жалғастырушы Дина анамыздың музыка тарихында өзіндік орны бар. Талғампаз да қатал Құрманғазы шәкіртінің жетістігіне қуанып: «Менің оң қолымның, ал сенің сол қолыңның шеберлігі бір адамның бойынан табылса, дүниеде одан асқан домбырашы болмас еді» — деген екен.
1937 жылы Дина анамыз халық өнерпаздарының республикалық байқауына қатысып, бірінші орынға ие болды. 1939 жылы Мәскеуде өткен бүкілодақтық байқауда да бірінші орынды жеңіп алып, «Домбыраның Жамбылы» атанды. 1944 жылы Дина 83 жасында Ташкенттегі сазгерлер сайысының онкүндігіне қатысады. Ол екі рет Еңбек Қызыл Ту орденімен және медальдармен марапатталды. Динаның отыздан астам күйлері бар. «Бұлбұл», «Көгентүп», «Өттің дәурен», «Қарақасқа ат», «Сегізінші март», «Әсем қоңыр», «Тойбастар», «Ана бұйрығы», т.б.
Күй туралы әңгіме болғанда «төре» күйші атанған Дәулеткерейді еске алмау әбестік болар. Оның ата-бабасы Орыс ханнан бері қарай хандық биліктен қол үзбеген. Бірақ Дәулеткерей биліктен гөрі күйшілік өнердің жолына түскен. Әсіресе «Көроғлы» күйі — аса ерекше дүние.
Күй өнеріне үлес қосқан жалынды ақын, батыр, күйші Махамбеттің бірнеше күйі бізге жеткен. Махамбеттің өлеңдері мен күйлері күрес-тартыс кезінде туған. Оның «Жайық асу», «Қайран Нарын», «Қиыл қырғыны», «Исатайдың ақ табаны-ай» деген күйлері бар. Ал «Жұмыр Қылыш» деп аталатын күйі қос батырдың ерлігін суреттейді.
Жан-дүниесі ән мен күйге толы, қазағымыздың біртуар талантты ұлы, шебер домбырашы, күйші, дирижер, композитор кеңес елінің халық әртісі, Халық қаhарманы, Еңбек Қ\ызыл Ту орденінің иегері Нұрғиса Тілендиев есімін мақтанышпен тілге тиек етеміз. Ол 400-ден астам ән, 11 фильмге музыка жазды. Сондай-ақ оның «Махамбет», «Арнау», «Жеңіс салтанаты» сияқты көлемді поэмалары да бар. Фольклорлық-этнографиялық «Отырар сазы» оркестрін құрып, өзі басқарды. Ал «Әлқисса», «Аққу» күйлерінің өзі — бір төбе.
Жалғас МАРДАНОВ,
№2 балалар музыка мектебінің мұғалімі.
Ақтөбе қаласы.
