Құдалықтың қадірін қашырмайық

Қазақтың ата-бабадан келе жатқан құда түсу, қыз алып, қыз беру дәстүрі әлі күнге өзінің мәнін жоя қойған жоқ.  Баяғыдай қырық жеті малды атап беретін заман болмағанмен, ежелгі салтымызға сай баласының қызығы үшін аянбайтын қазақ құдалықтың жөн-жоралғыларын жасайды. Дегенмен «Заманына қарай амалы»,  кейде құдалықты саудаға, арзан көңіл көтеруге  айналдырып жіберетіндер де кездеседі қазір.

Баяғыдай бесік құда  болысу атымен жоқ деуге болады, бүгінде қыз бен жігіт әуелі өздері танысып, табысып, үйлену мәселесін біржола  кесіп-пішіп қойғаннан кейін ғана ата-анасына айтады. Ұлдың әке-шешесі аяқ астынан әбігерге түсіп, қыздың ата-анасының алдынан өтуге дайындалады. Тіпті  екі жастың ата-анасы кафе-мейрамханада кездесіп, «Сен бізге осынша алтын, осынша ақша, осынша киіт әкелесің» деп қып-қызыл сауданың көрігін қыздырып отыратыны да рас-ақ.

Бүгінгі күні құдалықтың жазылмаған заңдары бар. Құдалыққа баратын азаматтардың ең кемі екеуі «ащы суға» бой бермейтін болғаны жөн, өйткені жаңа құдалар оларды әлгі «ащы суға» сылқитып тойғызып жіберуге міндетті. Оған қоса бұлар тарпылдап би билеуден шаршамайтын болуы керек. Қазіргі құдалықтың сәні — арақ пен би.

Құдаласудың аяғы екі жастың тойымен бітетіні белгілі. Асабасыз той өте ме? Тойда асабалар құдаларды әрі итеріп, бері жығады.  Кейбір «азуын айға білеген» асабалардың айтқыштығы мен тапқырлығына  аузыңды ашып, көзіңді жұмып таң қаласың.

«Әр нәрсенің шегі бар»

Өмірхан Жұбаниязов, «Дүние» колледжінің бас есепшісі:

—  Өмірде талай тойды, құдалықты көріп жүрміз. Құдалық —  қазақтың атам заманнан келе жатқан жақсы дәстүрі. Қазір сол дәстүрдің ретімен құда түсу жоралғысы жасалып жүр. Қазақ құдасын құдайындай сыйлап, төбесіне көтереді. «Құда — мың жылдық, күйеу — жүз жылдық» дейді. Мұнда үлкен мән бар. Бірін-бірі танымайтын екі ел екі жастың арқасында танысып, табысып, құда-жекжат болып, өзара сыйластықтың  үлгісін көрсетеді. Ұл өсіріп, қыз өсіріп отырған әрбір отбасы қызының орнын тапқанын, ұлын аяқтандырғанды, жақсы жермен құдаласқанды армандайды. «Адал сүт емген бала жолықса игі» деп тілек тілейді.

Рас, қазіргі құдалық та заманына қарай өзгерді, бірақ ең бастысы — екі бала бас қосып,  ел қатарлы отау құрып кетсе деген ниет түзу болсын.

Өзім Байғанин ауданында туып-өстім. Біздің жас кезімізде құда түсуге, келінді алып келуге әйелдер еріп бармайтын еді, қазір шуылдап әйелі-еркегі, бала-шағасы қосыла барады.  «Сырға салу» деген дәстүр шықты, құда түсе барғанда қыздың құлағына алтын сырға тағуға міндетті. Қызды алайын деп отырған жақтың оған шамасы бар ма, жоқ па, оған ешкім бас ауыртпайды. Болашақ құдағиға алтын білезік, жеңгелеріне алтын сақина, әкесіне, туған-туысқандарына  киіт керектігі де  белгілі жағдай ғой, мүмкіндіктері болса әркім өз жағдайына қарайды. Құдалыққа барған кісілердің қалтасын қаузайтын «құда табақ»,«күйеу табақ», «құда тартар» сияқты бұрыннан белгілі жоралғыларды  былай қойғанда, құда күтіп жүргендердің  әр қимылы сатулы. Барған құдалар «сыпырылып» қайтады. Егер құнын төлемесе — ұят, «Жарымаған нәрселер екен өздері» деген сөзге қалудан қорқады. Бейне бір құдалықтан кейін бірін бірі көрмейтін адамдар сияқты, құданың құны бір күндік сияқты.

Ата-аналардың көбінде ұлым үйленеді, қызым тұрмысқа шығады деген қуаныштан гөрі, олардың құдалығын, тойын қалай өткіземін деген уайым күшті.

«Аттыға еремін деп жаяудың таңы айырылыпты» дегендей, «Анадан қалмаймын, мынадан кеммін бе?» деп қарызға батып жатқан отбасылары көп. Бар адамдардың дәулеті шайқалмас, ал  оған мүмкіндігі келмейтіндер несіне тыраштанады? Кейде құдалар жағынан тойға  топырлап көп адам келеді, бұл да ерсі көрінеді. Мүмкін әр өңірдің өздеріне тән  салттары бар шығар. Құда-құдағилар сапында 20-30, кейде тіпті 60 адамға дейін келген кездерді көрдік. Осыншама қонақты күтіп алу, бабын жасау, сый-құрмет көрсету оңай ма?

Тойдан кейін бірден  құдаларды «аралас шай» деп әрқайсысы шақырады, одан соң бір-біріне беретін «тәтті шайлары» тағы бар. Неғылған бітпейтін шайлар? Той өтті, құдалар бір-бірімен танысты, араласты, қалғаны біртіндеп жалғасын таппай ма?  Мұның бәрі ысырапшылдықтың көрінісі, дарақылықтың белгісі деп ойлаймын. Несие алып той жасап отырған адам көрпесіне қарап көсілмей ме? Осындай отыз күн ойын, қырық күн тойға кеткен шығынды одан да жаңадан отау болып жатқандардың бір керегіне жаратса қайтеді деп ойлаймын.

«Екінші байлық — ақ жаулық»

Несібелі Қарымсақова, дәрігер:

— Қазақ «Әуелгі байлық — денсаулық, екінші байлық — ақ жаулық» дегенде, келіннің  үйдің құты мен берекесі екенін айтса керек.

Әркім шама-шарқынша құдалықтың жөн-жоралғысын жасайды ғой. Қазір балалар өздері біледі, өздері шешеді, әке-шеше де  олардың айтқанынан аса алмайды.  Бауыр еті баласынан ештеңесін аямайды.

Менің айтайын дегенім,  құдалы-құдандалы болып жатқандардың қай жақтың, қай рудың адамдары екенін, олардың ішінде ел танитын игі жақсылары кім, кіммен құда болып жатырсың, осы жағы көбіне айтылмайды, асабалар тек «жаңа құдалар» деп өте шығады. Шынында той иесінің әулетімен жақынырақ таныстыру  керек сияқты.

Екіншіден, соңғы кезде құда түсуге келгендер «сырт көз — сыншы» келетінін ескермейді, үстеріне спорттық үлгідегі киім киген жастарды, балаларды ертіп келеді. Ол бір жай ғана көңіл көтеру кеші емес қой. «Көрмеген жерде тон сыйлы» деген.

Қазір қызға құда түсіп барғанда «сырға салу» деген жоралғы бар. Қыздарының құлағына сырға салған жаңа құдалардан көрімдік сұрағандарды көргенде ұялғаным бар. Ер адамдар ондайға аса мән беріп жатпайды ғой, көрімдіктерін беріп құтылады.

Құдалыққа үлкен жауапкершілікпен қарау керек сияқты. Бүгін шашылып-шабылып үйлендірген жастар жыл өтпей «жараспадық» деп ажырасып жатады. Мұның бәрі тәрбиеге байланысты. Қыз балаға қазақ: «Барған жеріңе тастай батып, судай сің» деген тілек айтады, сондықтан  олар да барған жеріндегі  отбасының қандай екенін, сол үйде қалыптасқан дағыларына қарай  олардың қолайына жағудың жағын қарастыруы керек қой.

Тікбақай келіндер ұлттық асымыз ет желініп болғаннан кейін табақ алғанда басына орамал салмай алып жатады. Асханаларда аспаздарға жалаң бас жүруге рұқсат етілмейді, өйткені тазалық шартына сай келмейді, сол сияқты астың маңында жүрген келіннің орамал тартқанының несі айып, оның несі қиын екенін түсінбеймін. «Орамалың қайда?» десең, шамданып қалатын келіндер баршылық.

«Асаба шектен асады,ә!»

Айсара, мұғалім:

—  Құдалық дегеннің өзі тойдың басы ғой. Асабалар: «Той — қазақтың қазынасы» деп жатады. Дұрыс шығар. Лайым қазақтың тойы тарқамасын. Негізі, той деген   көпшіліктің бас қосатын жері емес пе,  оның ішінде жас та, кәрі де бар, тойдың өнегелік мәні болмаса несі той? Жалпы тойға барғандар демалып,  сергіп қайтқысы келеді. Той иесі де баласының тойының жақсы өткенін қалайды. Дегенмен қазіргі тойларда көңілді су сепкендей басатын мәселелер кездесіп қалады.

Кейбір асабалардың аузы-аузына жұқпай ойына келгенді соға беретінін көріп жағаңды ұстайсың. Асаба болу — тоқтамай сөйлеп, жұрттың миын ағызу емес шығар. Сөздің қадірін қазақтай білетін халық жоқ шығар, «Аз сөз — алтын, көп сөз — күміс» дейді. Оған қоса тілек айтушылардың: «Аспаның ашық болсын. Екі жас  бақытты болсын» деген бірін-бірі қайталап айта беретін тілегі де жүйкені жеп бітірді. Әрине, көптің алдында сөз ұстай білетін адамдардың жөні бір басқа, жақсы тілектің артығы болмайтыны анық.

Бірде келіннің бетін ашып тұрған асаба: «Әзілің жарасса, қайын атаңның қабырғасын сана деген» деп «қалтасынан» шығарған мәтелін айтты. Дөрекі қалжыңға күлген ешкімді көрмедім. Сосын жаңа келген құда-құдағиларды елдің алдына шығарып  таныстырды да: — Ал енді қазақтың ежелгі салты байынша екі құда мен екі құдағи төс түйістіріп қойыңдар, ал құда, жаңа құдағиды орнынан бір көтеріп қойыңыз» деп құдаларды қинап, сайқымазаққа айналдырды. Құдағиларға төс түйістіретіндей не күн туыпты, бұл не қылжақ?

Сосын тойларда асабалар қонақтардың лауазымын айтып, сол адамдарға елден бөлек елпектеп,  басқа халықты ұмытып кетеді. Дастарқан басында біреудің шені, атағы не керек, одан гөрі тойдың қызықты өтуіне баса назар аудармай ма?

Көбіне тойға емес, концертке келген сияқтысың, ешкім танымайтын көп әншілерін айтпағанда, жасы балиғатқа толмаған қыздар түнгі он екіде  кіндігін ашып билейтініне қынжыласың. Жас қыздарды өстіп ақша табуға мәжбүрлеуге бола ма, ата-анасы не ойлайды екен?

Тойға келгендердің де көңіл көтергісі келеді, өздері ән айтып, әзіл айтып отыруға болмай ма, бастан-аяқ даңғырлаған музыка, біреудің сөзін біреу естіп болмайды.

Қыз ұзату тойларында тілек айтушылар өздерінің айтып тұрған сөздеріне мән бермейтін сияқты, енді ұзатылғалы жатқан қыз балаға :«Қошқардай қос ұл тап!» болмаса «Үлпершектей ұлдарың, қызғалдақтай қыздарың болсын!» деген тәрізді ерсі әңгімелер айтады. Аузымыздан шыққан әр сөзге абай болсақ, тойға келгендерді ығыр етіп шаршатып алмасақ  деп ойлаймын.

***

Кейіпкерлеріміз осылай дейді. Әрине, құдалық  деген — қазақпен бірге жасай беретін тамаша дәстүр-салтымыз.

Бір  мақала арқылы жұрттың бәрін жөнге салғысы келіп отырған ешкім жоқ, дегенмен көптің көкейінде жүрген ойларды жеткізуге тырыстық.

Болашақта халыққа қызмет қылдық деп жүрген асабалар да тойларда салтымызда жоқ нәрселерді тықпалап,  асыра сілтеуді қойып, жиылған көп үшін мәдениетті, мағыналы мерекеге айналдыруды мақсат етсе құба-құп болар еді.

Ардақ ҚОНАҚБАЕВА.