Жүйрік ат, қыран бүркіт, ұшқыр тазы…

Ауыздықпен алысқан тұлпар, көкке қалықтаған қыран, желмен жарысқан тазы… Бұл — ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық спорттың айбынды көрінісі. Бүгінде бабадан мирас болып келе жатқан саятшылық дәстүрін өңір тұрғындары қалай жалғастырып жүр? Өңірде ежелгі спорттың дамуы қалай? Сонымен…

Тағыбергеннің тұлпарлары

Мұғалжарлық Тағыберген Жақсылық бала күнінен ат спортына әуес. Жылқының жүрісінен, көз жанарынан-ақ қай жері ауырып тұрғанын біледі.
— Бала күнімнен атқа құмар болдым. Әр жылқының өзіндік мінезі, ерекше қасиеті барын түсіндім. Бірте-бірте сәйгүліктің бабын білген соң бәйгеге қосып жүрдім. Бірақ бәйге деп тігілген сыйды ұту басты мақсатым емес. Мен үшін аттың дайындығы, денсаулығы — бірінші орында. Осы кезге дейін төрт атты тай кезінен жарысқа дайындадым. Мәселен, Самұрықдеген тұлпарым Атырау, Қызылордаоблыстарындағы бәйгелерде топ жарды.Сондай-ақ ауданымызда өткен жарыстардан «Мұғалжар кубогын» ұтып алды, — деген ол жүйрік баптаудағы өзінің тәжірибесімен де бөлісті.
—Жарысқа дайындық бірнеше ай бұрын, тіпті бір жыл бұрын басталады. Дайындықтың ең маңызды бөлігі —құнарлы азық беру. Көбіне сұлы, бөктірілген арпа, сәбіз беремін. Бұл оның денсаулығына өте пайдалы әрі күш береді. Егер ауырып тұрса, бәйгеге қоспаймын. Сондай-ақ жарысқа дайындық кезінде аттың тұяғын жарақаттап алмау маңызды. Өйткені аттың ол бөлігі өте сезімтал болып келеді әрі жазылуы да ұзақ процесс. Бәйгегеқосар алдында жылқыны арықтату, яғни майын азайтып, көбірек етті қылу өте қиын.Бірақ көп шаптырып, салмақ түсіруге болмайды. Жалпы, жылқы жануары бала тәрізді. Оны алдап, баптап, өсіріп-бағу керек. Жарысқа дайындық кезінде атты жай жүріспен 30-40 минут кездіріп, көп тынықтырған абзал. Бәйгеге қосар алдында оның қандай қашықтыққа шабатынын, дене бітімін және «психологиялық күйін» ескерген жөн. Осылайша сайыста сыналатын сәйгүлік мүмкіндігін толық ашып, жарысқа дайын болады, — деді Тағыберген Жақсылық.
Ол жарысқа екі ұлымен дайындалатынын да айта кетті. Қос ұлы шабандоз, өзі жаттықтырушы-атбегі болып, ат спорттын насихаттап жүр.

Құсбегі Нысанбек

Өңірде бүркіт ұстап, құсбегілікпен айналысатын үш адам бар. Құсбегілердің санының аз болуы осы өнердің қиын әрі ерекше екендігін айғақтайды. Бұл өнер түрін дамытып жүрген байғаниндік Нысанбек Қартбаев 2016 жылдан бері құсбегілікпен айналысып келеді. Ол қолға бүркіт үйретуді маңғыстаулықтардан меңгерген.

— 2016 жылдан бері бүркіт туралы ақпарат жинап, жан-жақты зерттей бастадым. Жалпы, арғы аталарым да саятшылықты серік етіп, аңшылықпен айналысқан. Ал қолға бүркіт ұстауды маңғыстаулық құсбегі Мереке Өтеғалиұлынан үйрендім. Содан «талабың оң болсын» деп маған бүркіттің балапанын сыйға тартты.
Бүркіт ұстаудың екі тәсілі бар. Біріншісі — балапан кезінде ұясынан алу, екіншісі— өз бетімен ұшып қанаттанған дала бүркітін аулау. Ұядан балапан алу өтеүлкен  қырағылық пен шеберлікті талап етеді. Өйткені бүркіт ұясын биік шыңға салады. Құсбегілер балапандарының алақанаттанғанын бақылап жүреді. Көбіне ұрғашы, яғни ұясалар түрін аулаймыз. Өйткені олар өте пысық, жемтігіне тез жететін болып келеді. Сондықтан жұмыртқа жарғаннан кейін де ең бірінші болып ұрғашысы тез қанаттанады. Сонымен қатар аналық бүркіттің ұясына тасыған азығына қарап балапандарын аламыз. Олай деуімізге «Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» деген мақал дәл келеді. Егер аналық бүркіттің жемтігі мықты жануарлар болса, біз сенімді түрде оның балапандарын аламыз, — деді ол.
Нысанбектің айтуынша, Мұғалжар бүркіті шағын, жылдам әрі ұшқыр болады. Олар күніне кем дегенде бір келі ет жейді, бірақ көңіл күйіне қарай қоректенуі өзгеріп отырады екен. Ал ауырып қалса, қоян еті нағыз дәрумені. Кәнігі құсбегі бүркіттің сырқаттанғанын дауысынан және саңғырығынан біледі.Нысанбек үшін бүркіт баптау тек хобби емес, ол тұтас бір өнер һәм дәстүр. Ол өз бүркітін баптап, аңға салуға ерекше дайындалады.
— Құсбегілер ақпан айында бүркітті семіртуді бастайды. Қыркүйек, қазан айларында құнары аз азық беріп, бүркітті «қайырады». Қайыру дегеніміз — денесіндегі майын азайта отырып, етке шығару. Еті көп болса, күшті болады. Сөйтіп, шамамен 3,5-4 келіге жеткенде аң аулауға дайын болады. Қанжығама түлкі, қарсақ жиі байланады. Оның терісіне сұраныс та жақсы. Терісін илеп, ауыл тұрғындарына сатамын. Аңның көлеміне, терісінің сапасына қарай 15-30 мың теңге арасында бағалаймын, — деді Н.Қартбаев.
Ол бүркіт ұстау шеберлік пен төзімділікті қажет ететінін айтады. Өйткені уақтылы далаға шығарып ұшырып тұрмаса, қорадағы малға да, тіпті иесіне де шабуылдайтын көрінеді. Аптасына 2-3 күнді бүркітке арнап, тау бөктеріне ұшырып қайтатынын айтты. Бүркіттен бөлек, тазы да асырайтын ол — ауылда мал дәрігерінің көмекшісі.
Аңшылардың жарыстарына қатысып жүрген Көксеңгіріәзірге жүлдесін ешкімге берген емес. Нысанбек бүркітке қызығатын ауыл балаларына тәжірибесін бөлісіп жүр. Қазақтың ұлттық дәстүрін сақтап, оны жас ұрпаққа үйрету —құсбегінің басты мақсаты. Оның тәлімгерлігі мен тәжірибесі арқасында бүркіт баптау шеберлігі осы өлкеде жалғасын табуда.

 Ақтөбедегі «Тазы жанашырлары»

 Облыста ұлттық спортты насихаттап, мәдени мұраның сақталуына үлес қосып жүргендер көп. Оның ішінде тазы ұстаушылардың қатары басым. Мәселен, облыс аумағында 100-ден аса адам тазыұстайды. Оларда шамамен 450-ге жуық тазы бар.

Осыдан 10 жыл бұрын ашылған «Тазы жанашырлары»  ұйымы еліміздегі тазы ұйымдарының үздік үштігінде. Ұйым жетекшісі  Оралбек Мақатовтың айтуынша, қазіргі таңда оның құрамында 100-ден астам мүше бар. 2022 жылдың қарашасынан бастап ұйым жанынан «Ақтөбе құмай тазы» клубы құрылған. Бүгінде тазы жанашырларыоблыстық спорт басқармасымен бірге саятшылықты дамытудың жаңа кезеңіне қадам басып келеді. Оған Мемлекет басшысыныңқазақы ит тұқымдарын сақтау, сондай-ақ оларды халықаралық деңгейде таныту туралы тапсырмасы мұрындық болып отыр. Осы уақыт ішінде олар Салбурын ойындарын дәстүрлі түрде ұйымдастырып, тазының аңшылық қасиеттерін қайта жаңғыртуды қолға алып келеді.
— Қазақ тазысын«қазақы ит тұқымы» деп ресми тануы — біздің ортақ қуанышымыз. 30 жыл бойы тазыбұл атақты ала алмады.  Мемлекет басшысы жеті қазынаға кіретін жылқы мен тазыға ерекше көңіл бөліп отыр.
Жалпы, тазының қасиетін жоғалтпас үшін біз Салбурын жарысын дәстүрлі түрде өткізіп келеміз. Бұл біздің өңірде бастау алған алғашқы бастама. Оған бірнеше сыртқы факторлар әсер етті. Мәселен, басқа өңірлерде бұл жарыс басқаша өтеді. Яғни «жасанды жемтік» қолданылады. Ал біздер тірі аңды жемтік ретінде пайдаланамыз. Жемтіктің иісі мен түрі табиғи болмаса, тазылардың сезу қабілеті төмендеп кетеді. Тазының басты мақсаты — жемтігін иісі арқылы ажыратып, бағытын анықтап, тез жету. Сондықтан осы жарысты өзіміз қолға алуды жөн көрдік,— дейді О.Мақатов.
Осы кезге дейін 60-қа жуық тазы асыраған ол қаршадайынан бітімі бөлек ит тұқымына жақын болып өскен. Қазіргі таңда, тіпті тазының«психологиясына» қатысты кітап оқуды әдетке айналдырған.
— Бала кезімнен ауылда өсіп, тазы асырағандықтан баламды да мал шаруашылығына жақын етіп тәрбиеледім. Ал тазы асырау — қазақтың қанына сіңген әдет. Қазір үйде үш тазы, жеті күшігім бар. Бітімі бөлек ит тұқымының бабы да, баптауы да жоғары. Аңшылық мақсатта ұстағандықтан, жарысқа да қатыстырамын. Ол үшін еліміздің кез келген түкпіріне барып  жүрміз, — дейді ол.
Жарысқа дайындайтын тазыға жасалатын күтімді айтқан Оралбек әр тазының ерекшелігін жетік білу керек дейді.
—Тазының ең алдымен жейтін азығы құнарлы болғаны абзал. Тамақтан қалған қалдықты емес, таза ет беремін. Өзім мал базарына жақын аумақта тұрғандықтан, аптасына бір-екі қап ет жейтін кездері болады. Сонымен қатар дәрумендер де қабылдайды. Демалыс күндері тазыны далаға шығарып, жүгіртіп аламын. Жалпы, тазының «психологиясы» да өте ерекше. Ол өз үйін күзетуді жақсы көреді әрі еркіндікке шығып, аң аулауда жанкештілікпен әрекет етеді. Тазының миссиясы — жылдамдықпен жемтігін ұстау және оны иесіне жеткізу. Бұл тұқымға тән ерекшелік — иіс сезу қабілетінің жоғарылығында.  Тазы бір шақырым жерден-ақ жемтігін сезіп, тіпті қай аң екенін біліп, бағытын анықтай алады. Тазыны аңға салған кезде оның қабілеті айқын байқалады. Олар 20-30 шақырымға дейін шаршамай жүгіре алады. Егер шаршаған жағдайда 5-10 минут аралығында демалса, тез қалпына келе алады. Тазының басқа ит тұқымдарынан айырмашылығы — оның әмбебаптығы. Ол судағы жануарды да, індегі аңды да алыстан сезеді. Олардың мұрны мен маңдайы өте сезімтал. Ол жақын маңдағы аңның иісін ғана емес, тіпті 2-3 күн бұрынғы «ескі» иістерді де сезіп, жемтігін таба алады. Тазының бойында бұл қасиеттері оның аңшылықта ерекше нәтижелер көрсетуіне ықпал етеді.
Былтыр өңірде жылқы институты құрылды. Енді соның жанынан тазыны зерттейтін орын құрылса, жан-жақтан ғалымдар да келіп, ғылыми жұмыстар жүргізер еді.Мұндай орталықтар еліміздегі барлық тазы жанашырын біріктіріп, тазының қасиеттерін зерттеп, оны сақтап қалудың ең тиімді жолын ұсынар еді, — дейді Оралбек Мақатов.

 Айдана АЛТЫБАЕВА.