90 қыздың тағдыры немесе Ұлы Жеңістің ұмыт қалған тұстары

…Біз соғысқа қатысқан Әлияны, Мәншүкті білеміз. Сонан соң әуеден дұшпанының зәре-құтын қашырған Хиуазды… Қазақстанның өзінен Ұлы Отан соғысына мыңдаған қыз-келіншек қатысты. Оларға келгенде тіліміз күрмеле береді. Дерек аз, зерттеу жоқтың қасы…

«Қос шынар» қоғамдық қорының басшысы Ғалымжан Байдербес «соғыс жылдарында Шалқар ауданынан ғана 40 қыз майданға аттаныпты» дегенді айтып жүретін. Қолында нақтылайтын құжаты болмағандықтан мән бермегенмін. Жақында сүйінші сұрап, редакцияға арнайы келді. Қазақта «Түйе сұрасаң бие береді» деген сөз бар. Бұл жолы керісінше болыпты. 40 қыз іздеп жүрген Ғалымжан ағамызға соғыс жылдарында Шалқар ауданынан әскерге шақырылған 90 қыз-келіншектің тізімін жіберіпті.

— Бұлардың қайсысы туралы дерек бар? — деймін сенер-сенбесімді білмей. Ғалекең масаттанып қолыма өзіміздің газеттің 2005 жылдың 24 қарашасында шыққан санын ұсынды. Индира әріптесім жазған «Әлияның құрбылары» атты шағын мақала екен. Мұнда тоқсанның екеуі туралы дерек беріліпті. Оқи бастадым: «Қолымызға көне сурет түсті. Ұлы Отан соғысынан қалған сурет. Суретте — әскери киім киген өрімдей жас қазақ қыздары. Жеті қыз. Сырт жағында сарғайып өшуге айналған жазу бар. Ол жетеуінің аты-жөндері екен: Тайлақова Бәтима, Оразбағамбетова Бағдагүл, Есқожина Шынбөпе, Әжібаева Қазына, Көпенова Күміс, Дәметова Сапура, Көптілеуова Қожабике…»

Осылардың ішінде Шынбөпе Есқожина мен Бәтима Тайлақованың аттары тізімде жүр. Олар кім болды екен деген ой дегбірімді алып, ары қарай оқыдым: «Бұл суретті бізге сол жеті жауынгердің бірі, бүгінде дүниеден өткен Шынбөпе Есқожинаның қызы — Жұмағайша Алдабергенқызы көрсетті.

…Шынбөпе Есқожина 1923 жылы Шалқар ауданындағы Қотыртас стансасында дүниеге келіпті. Әкесі дін жолындағы адам екен, 1937 жылы халық жауы ретінде атылыпты. Он сегіздегі қыздың Шалқар аудандық әскери комиссариатына майданға аттануға тілек білдіргендегі ішкі мақсаты әке есімін ақтау болған. Сөйтіп, еті тірі, сауатты қыз көп ұзамай майданға аттанған».

Шынбөпе Есқожина авиаполк құрамында болыпты. Сталинград түбіндегі, Курск доғасындағы ұрыстарға қатысқан. Авиаполк құрамында олар ұшақтарға бомба тиеген. 1945 жылы олардың полкі Квантун армиясына қарсы, Шығыс майданға жіберіліпті. Сол жақта өмірлік жары Алдаберген Жарылғапұлын кездестіріпті…

Ал Бәтима Тайлақова туралы мардымсыз ғана айтылады. «Жұмағайша айтады:

— …Айтпақшы, мына суреттегі қыздардың бірі — Бәтима Тайлақованы осы Ақтөбеден кездестірдік. «Дельфин» бассейнінде жұмыс істеп, кейін зейнеткерлік демалысқа шығыпты. Омбыдан анам маған қонаққа келгенде, екеуі кездесіп, мәре-сәре болушы еді. Бәтима апай анамнан бұрынырақ дүниеден өтті».

«Қызы батыр ел — ұлы ел» деген сөзді ұранына айналдырып, ерлік көрсеткен әйел баласын тапса індетпей қоймайтын Ғалекең қоржынына 90 бірдей қыз түсіп мәз.

— Енді осы тізімді газетке жариялау керек, қалған қыздардың да деректері шығып қалар, — дейді айтса қайтпайтын мінезіне басып.

— Мұны қайдан алдыңыз, — деймін, мен де оңай берілгім келмей. Алдыма Ақтөбе облыстық қорғаныс істері жөніндегі департаменттің жауап хатын тастады.

«Құрметті Байдербес мырза!» — деп басталыпты.

— Байдербес мырза қайтыс болмап па еді, «Ғалымжан мырза» демей ме? — деймін қашанғы әзілдейтін әдетіммен.

— Сендер, журналистер, сөз термесеңдер жүре алмайсыңдар, ары қарай оқы!

«Шалқар аудандық қорғаныс істері жөніндегі бөлімінің мұрағаттық есепке тіркеу бойынша, Ұлы Отан соғысы кезінде Шалқар ауданынан 90 (тоқсан) әйел шақырылған, бірақ өкінішке орай, сіз сұрап отырған 40 (қырық) қыз туралы ешқандай деректер жоқ.

Қоса тіркелді: Ақтөбе облысы Шалқар аудандық қорғаныс істері жөніндегі бөлімнің ҰОС кезінде шақырылған әйелдер тізімі — 3 бетте.»

Шалқар аудандық қорғаныс істері жөніндегі бөлім бастығы, майор А. Кунратбаев (Қоңыратбаев болар, сірә) қол қойған, облыстық департамент бастығы Т.Еренчиев жолдаған тізімді мұқият қарап шықтық. Ішіндегі өзіміздің қаракөздеріміздің аты-жөні орысша таңбалағанда біршама өзгеріпті. Оларды қазақшалағанда осылай болатын шығар деп жобаладық. Тізімде екінші тұрған Акжитова Нурия. Нұрияның тегі Ақжігітова болуы ықтимал. Бұл біздің пікіріміз. Қалғандарын тізімде тұрған рет сандары бойынша береміз.

5. Аубекова Буппе — Әубекова Бөпе.

8. Байхузина Сания — Байғожина Сәния.

19. Жилкубаева Аккан — Жылқыбаева Аққан.

20. Искужина Шинбута — Есқожина Шынбөпе.

21. Ирниязова Урю — Ерниязова Үрия (Өрік те болуы мүмкін).

24. Кунратбаева З. — Қоңыратбаева З.

31. Канаржаева З. — Қанаржаева З.

34. Князбаева Камажай — Князбаева Қамажай.

46. Мамарбаева Турсан — Мамарбаева Тұрсын.

51. Мендыббаева Зия — Меңдібаева Зия.

56. Мухаметярова Мурзав — Мұхамедиярова Мырза.

77. Саулебаева Жимбат — Сәулебаева Жымбат (Сымбат әлде Қымбат болуы да мүмкін)

83. Тайлакова Фатима — Тайлақова Бәтима.

Қайталап айтамыз: қыздарымыздың аттарын жобалап қана қазақшаладық. Олардың аттары мүлде басқаша болуы да мүмкін. Өйткені «Шинбутаны» Шынбөпе деп кім ойлайды? Қызы табылғасын ғана анықталды.

Бұл тізімді жариялап отырғандағы мақсатымыз — соғыс жылдарында кестесін қаруға, орамалын пилоткаға өз еріктерімен айырбастаған ержүрек қыздарымыздан Жеңістің 65 жылдығы қарсаңында бір дерек шығып қала ма деген үміт. «Ер етігімен қан кешкенде» қатарласа жүруге жараған «нашар балалар» қашан да болған. Ғалекеңнің «Қызы батыр ел — ұлы ел» деп жүргені сол. Ендеше, осы батыр қыздарды білетін жандар редакцияға хабарлассын.

Сәтжан ДӘРІБАЙ.