Тойдың қадір-қасиеті қайда?

Халқымыздың көне дүниетанымында әр заттың, әр іс-әрекеттің өз орны, қадір-қасиеті, киесі мен жүйесі болған, адам баласына соны сақтау борыш саналған.

«Той — халықтың қазынасы» деген сөз тойдың мән-мағынасын мол дастарқан, ойын-сауықпен өлшеуге болмайтынын, той ең алдымен бақ-береке, ынтымақ-бірліктің бастауы, ізгі тәрбиенің көзі ретінде қадірленугетиіс екенін көрсетеді.

Ал қазір қадір-қасиетін кетіргеніміз соншалық —той жөн-жосықты аяққа басып, ойына келгенді істейтін кім көрінгеннің ермегіне айналды. Биыл жаздаАқтауда бір кісі екі итін «үйлендіріп», мейрамханада «той» жасап, онысын әлеуметтік желіге салса, ал күзде алматылық блогер итінің «туған күнін» 40 шақты қонақпен атап өтті. Бәрі де ит пен мысығын ерте келген. Сондықтан дастарқан мәзіріне ит-мысыққа арналған тамақты да қосып, итіне қазақтың шапан, тақиясынкигізіп,«туған күн иесі» ретінде төрге шығарған блогер өзін сынағандарға: «Мұндай той жасаудың еш сөкеттігі жоқ» — деп дес бермеді. Дес бермек түгіл: «Бар шығынды қонақтар жапты» деген сөзімен «Өздеріңе қарап алыңдар, сендер сияқты несиеге, қарызға батқаным жоқ», — деп жұрттың өзін түйреген сыңай танытты. «Бұл — тойды мазақтау емес, тойды қадір-қасиетінен айырған бізді мазақтау ғой», — деп күйінгендер аз болмады.

Соңғы уақытта ауызына не келсе соны айтатын «супер» асабалар көбейіп кетті, олар той иесін болмаса қонақтарды кекетіп, мұқатып мазақтағанын көргенде жағаңды ұстайсыз. Арзан күлкіге өзіміз де мәз боламыз.

Қайткенде де той, садақа, салт-дәстүріміздегі басқа да көпшілік шаралардағы ысырап, құр мақтан, «жұрт не дейді» деген жалған ұят — ұлт ертеңіне алаңдайтын жанашыр тұлғалардың да, ұлттың мінін теріп, кекетіп-мұқатуға құмар нигилистердің де ең көп қозғайтын тақырыптарының бірі. Әлеуметтік желіде де бұл мәселе көп талқыланады. Тойдың да, садақаның да бастапқы мән-мағынасынан ажырап, дабыра-дақпыртқа, бәсекеге, «абырой» жарысқа айналғаны жаппай сыналады. Біреулер: «Өзіміз де сол берекесіздіктің ішінде жүрміз ғой», — деп торығады. Алайда «жағдайды қалай түзеу керек? Неден бастау керек? Кім бастау керек?» деген сауалдарға ешкім жауап іздемейді. Ең қарсылық көрсеттім дейтін адамның қолынан келетіні — тойға баруды азайту (мүлде бармау мүмкін емес екені түсінікті). Мұның өзі — барып алып, артынан пәлен-түген деп отыратын екіжүзділіктен аулақ болайын деген ниет қана.Ал басына түскенде, ол да қазіргі тойдың тәртібінен көп алысқа кете алмасы анық. Жақында қызын ұзатқан бір әріптесіміз өз парақшасында: «Былайғы уақытта сынауын сынағанмен, жеме-жемге келгенде өзің де жұрт күледі-ау деп, намысқа шабады екенсің», — деп ағынан жарылыпты.

Тойдың ішінде басты той, әрине, екі жастың бас қосу тойы. Қарап отырсақ, бұған қатысты салт-дәстүрлердің сынала бастағанына ғасырдан астам уақыт өтіпті. Белгілі ойшыл, ағартушы Исмаил Гаспыралы ХІХ ғасырдың соңында-ақ «Тәржіман» газетінде өз халқы — Қырым татарларының тойды үлкен шығынмен өткізетінін сынап мақала жазған. Ол кейбір тойларға 10 мың рубль көлемінде ақша жұмсалатынын айтып, мұны шектен тыс мақтанқұмарлыққа, мән-мағынадан жұрдай кербездікке балайды. Салыстыру үшін мына деректерге қараңыз: ол кезде бір бөтелке сүт — 10 тиын; бұзау етінің келісі 40 тиын тұрған. Ал тойларда құны жүздеген рубль болатын темекі салынған дорба сыйға тартылып, одан бөлек сыған музыканттарына жүздеп, мыңдап ақша шашылатынына қынжыла отырып, Исмаил Гаспыралы Қырым ауқаттыларын шушалық (Әзірбайжан елі) Мехди Кули хан Уцмиевтен үлгі алуға шақырады. Текті тұқымнан шыққан, бай Уцмиев өзінің қызын ұзатқанда артық шығыннан бас тартып, оның орнына мыңдаған қаржыны оқу орындары мен кедейлерге таратыпты. «Қыруар ақшаны бір күндік даурықпаға жұмсағаннан гөрі, отбасы қуанышын алға тарта отырып, ізгі іске, қайырымдылыққа жұмсау әдетке айналса, сөйтіп, жаңа дәстүр бастау алса»,— деп тілейді Гаспыралы.

ХХ ғасыр басында қазақ зиялылары да әсіресе қалың мал мәселесіне көп шүйліккені белгілі. Бұл, бір жағынан, әйел теңдігі мәселесі еді. Екінші жағынан, сол тұстағы қалың мал менөзге көп талаптың жастардың үйленуіне кедергі болып отырғаны да алаңдаушылық тудырғаны сөзсіз. ХХ басыр басында қазақтың оқыған жастарының арасында басқа ұлттың қыздарына үйлену үрдісі кең таралды. Мұның бір себебі Мұхтар Әуезовтің 1961 жылы жас жазушы Софы Сматаевқа жазған хатында баяндалады: «…біздің жасаған қателіктерімізді қайталамаңдар. Жоғары оқу орындарында оқып жүргенімізде, қазақ қыздары орталау мектепті де бітірмейтін еді. Содан ба, «тең теңімен» дегенге әулекіленіп, «қолымыз жеткеніміз» орыс қызына, одан кейінгілеріміз татарға, басқа ұлт бойжеткендеріне үйлендік. Ұлттың ұлт болып ұйытылуы бесіктен басталарына мән бермеппіз. Ал ұлттың ұлылығын сақтау үшін өз жұртыңның аруымен бас қосудың аса қажеттігін кеш сезіп, сан соғып жүрміз». Әуезов өзінің хатында кейінгі ұрпаққа үш тілегінің бірі ретінде осы қателікті түзетуді тапсырады.

Алайда бұл оқығандардың басқа ұлт бойжеткеніне үйленуді үрдіске айналдыруының жалғыз себебі болмаса керек.Жоғарыда айтқанымыздай, қалың мал, басқа да қаптаған жоралғының салдарынан ол кезде қазақ қызына үйлену оңайға түспеген. Тіпті кеңес өкіметінің үгіт-насихаты күшейіп тұрғанның өзінде, оқыған-тоқығанына қарамастан, «кедей жігітке беретін қызымыз жоқ» деп, қазақтар қызын бермегеннен басқа ұлттың қызына үйленген азаматтар болған. Мұның мысалы былайғы қарапайым маманды айтпағанда, белгілі адамдардың өмірбаянынан да табылады.Сол заманғы аралас некеден туған ұрпақтың қазаққа бұйырғаны да бар, өкінішке қарай, бұйырмағаны да көп. Жалған намыс, тәкаппарлық, дүниеқұмарлық, қызын саудалау ұлт тағдырын осылай тәлкекке салды. Біз өткеннің сабағынан тиісті қорытынды шығармай, керісінше, ол қателікке қайта айналып келіп, тіпті еселеп алып та отырған жайымыз бар.

Кеңестік заманның бізге тісі батқан, тіпті қасірет шектірген тұсы көп. Бірақ қалың малға тыйым салуды, той, садақа шығынын бақылауды заңдастырып, соның арқасында қарапайым халықтың өмірін едәуір жеңілдетті. Үйлену, той өткізу, қыз жасауы ата-анаға нақ қазіргідей салмақ түсірген жоқ. Ыдыс-аяғы мен көрпе-төсегі ғана түгенделіп тұрмысқа шыққан сол заманғы қыздар кімнен кем болды? Керісінше, жоқтан — бар, бардан нар жасап, шаңырақты шүпірлеген ұл-қызға толтырып, ХХ ғасыр басындағы көп қасіреттен кейін халқымыздың үміт отын қайтажаққан, жаңа тынысын ашқан сол аналар еді.

Сол заманғы тойларға көзі үйренген Тахауи Ахтанов 1970 жылы үнді еліне барған сапарынан жазған «Үндістан хикаясы» повесінде:«Үнділер үйлену тойын соншалықты әшекейлі, әсем өткізеді. Тек ауқаты шамалылау болса, күйеу байғұсты да той шығыны тұралатып кетеді екен. Ондайлар той қарызын талай жылдар бойы өтей алмайтын көрінеді»,— деп таңғалады. Енді бір жарты ғасырдан кейін мұның өз жерінде де үйреншікті жайтқа айналарын, қазақтың да «әшекейлі, әсем» тойлардың қарызын жылдар бойы өтей алмай әлек боп жүрерін, әрине, білген жоқ…

Оның үстіне тарихшылар мен этнографтардың айтуынша, қазіргі тойлардың аты қазақтікі болғанымен, заты дүбәра: мысалы, той басқарушы тамада — соның бір дәлелі.Тарихшы ғалым Жамбыл Артықбаев әлеуметтік желідегі парақшасында: «Қазақ тарихының біз жақсы білетін ХVIII-ХІХ ғасырларында тамада болған жоқ… Қазақта әр ауылдың өнерпаз қыз-жігіттері, пысық келіншектері болады, солар қандай той болса да, дәстүрлі үлгіге салып, өздері атқара береді. Тамада бұрынғы совет жүйесіндегі немесе Қытай сияқты тоталитарлық тәртібі күшті халықтарда бар, одан тыс халықтарда жоқ» — дей келіп, тамаданың қазақтың тойына өткен ғасырдың 70-жылдары енгенін, бұл өзін біреу басқармаса болмайды деп санайтын құлдық сананың бір көрінісі екенін жазады. «Қазір қазақ үйіне 5-6 адам қонақ шақырса да, тамада іздейтін болды» — деп қынжылады.

Қазақтың тойында кейіннен пайда болған дүниенің бірі мәһір саналады. Мәһір — қалыңдықтың неке қияр алдында күйеуінен талап етуге құқылы шариғат белгілеген ақысы. Ол дүние-мүлік түрінде немесе ақшалай беріліп, әйел адамның меншігі болып есептеледі. Өз дәстүріміздегі қалың мал мен сырға салу; ислам дінінің талабы саналатын мәһір;одан қалды орыстан енген ұсыныс айту кезіндегі алтын сақина мен той үстіндегі неке жүзігін қоса алсаңыз, мұның бәрі қомақты қаржыға шығатыны түсінікті. Қазір осыны тегін табысқа айналдырған «қалыңдықтар» да пайда болды. Өткен жылыкөршілес Қызылорда облысында бала-шағасын тәтесіне қалдырып, өзі соларды «асырау» үшін бойдақтарды «торға түсіруді» кәсіп қылған бір келіншек алаяқтық бабымен жауапқа тартылды.

Жуырда Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы жанындағы ғұламалар кеңесі қалыңмалға қатысты пәтуа шығарды. Оның мазмұнын бізге облыстық орталық «Нұр Ғасыр» мешітінің ұстазыТалғат Аманов: «Қазақ дәстүрінде қалың мал — қалыңдық үшін берілетін дүние-мүлік. Егер екі жақ ажырасқан жағдайда қалыңдық малы қыздың иелігінде қалатын болған. Осы тұрғыдан қалың малды мәһір орнына санауға болады. Кейбір өлкелерде қалың мал сұралып, оның бағасы белгіленеді. Осындай жағдайда жігіт жағы мәһірді қалыңмалдың ішіне қосып есептейміз десе және оған қыз жағы разы болса, қалыңмал мен мәһірді бір деп санауға болады. Ал қалыңмал берілмейтін өлкелерде неке қию барысында мәһір белгіленеді. Бұл жерде қалыңмал мен мәһірдің арасы — екі бөлек. Мәһір белгіленбеген жағдайда да, некесі дұрыс болады», — деп түсіндірді.

Яғни пәтуада мәһір мүлде жоққа шығарылмайды, алайда мол мөлшерде қалыңмал берілген жағдайда қосымша мәһір талап етпеуге болады. Бұл да жастардың үйленуін қаржылық тұрғыдан қиындата бермеу жолында жасалған шешім деп қабылдаймыз.

Сонымен қатар қазір тойлардың көптігі де сыналады. Біздіңше, бұл — орынды сын. Бұрынғы қазақтың тойы мен салтанатты оқиғалары көбіне жас буын, өскіншек ұрпаққа арналған: шілдехана, бесікке салу, тұсаукесер, ашамайға мінгізу, сүндет той, үйлену тойы, т.б. Баланың ең алғаш еңбек етуге жарағанының өзі үлкен қуаныш болған. Мысалы, Сайын Мұратбековтің «Жабайы алмасында» Қанат алғаш колхоздың жұмысына шығып, қайтып келе жатқанда ауыл әйелдері оның өңіріне моншақ, тана жапсырады. Бұл — үйіндегі ересектерге «бас қосайық, қуанышыңды бөлісеміз» деген белгі. Осылайша той әдетте жастардың қуанышына арналып, үлкендер жағы көбіне солардың әлпештеуші, демеуші, қызығын қызықтаушы арқасүйері болуға ұмтылған.

Бұрын алыс-жақын, кәрі-жас елдің мақтанышына айналған ұлы тұлғалардың мерейтойын талқылап,тіпті кәдімгідей толқып күтуші еді. Қазір әркім өз айналасындағы туған күн, мерейтой, мектепті немесе жоғары оқу орнын бітіргеннің бәлен жылдық тойы, шаңырақ көтергеннің түген жылдық тойы сынды шұбырған тойлардан бас ала алмай жүргенде, ол тойлар көлеңкеде қалып, ескеріле де бермейтін болды. Жақында бір конференцияда сөйлеген сөзінде ақын Гүлімай Әбішқызы: «Бұл күнде халық арасындағы мәдениетті сауық-сайран жеңіп тұр. Бұрынғы той — той ма, қазір соғым-сыбағаны да мейрамханада беретін болдық. Қоныстой да — сол жерде, қонақтар жаңа үйді бейнетаспадан көрсе жетіп жатыр» — деді. Той осылайша миға сыймайтын бағытты «бетке алып» барады.

… Әрине, бар болса, жетіп тұрса, неге дүрілдетіп той жасамасқа дейтіндер де табылады. Өкінішке қарай, халқымыз отаршылдық дәуірде жабысқан құлдық санадан, даңғазақұмарлық пен ерме мінезден әлі арыла қойған жоқ. Сондықтан ендігі жерде бар адамдар да той мәселесінде жинақталып, халыққа үлгі көрсетсе құба-құп болар еді.

Бұл мәселеде ең қиыны — демография. Қазір некелесу коэффициенті төмендеді. Өткен жылы елімізде бұл көрсеткіш 1000 адамға шаққанда 6,07 болды. 1995 жылдың өзінде некелесу коэффициенті 7,4 болған. 2004 жылғы көрсеткіш 7,6 еді. Үй болуды айтпағанда, үйленудің өзінің қиындығынан жастар отбасын құруға асықпайтын болды. Мұның бәрі болашақта демографиялық көрсеткіштерге әсер етпей ме? Ойланатын-ақ жайт.

Айна САРЫБАЙ.