Халық санағы

Бранислав НУШИЧ,

серб жазушысы.

Сізге — өтірік, маған — шын: Белград тұрғындарының есебін алуға мен де қатысатын болып шықтым. Сөйтіп, кеше күні бойы зыр жүгіріп, жұртқа санақ қағаздарын таратып бердім. Бұл кәсіптің маған ұнап қалғаны соншама, мен халқымызды өзім өле-өлгенше қысқа күнде қырық санап өтуге қыңқ етпей келісуге әзірмін. Маған бұйырғандай небір қызықтары қат-қабат көшелерді кезіп кеп кетсең, естімейтінім де, көрмейтінім де болмайды дей беріңіз.

Ең әуелі жетінші нөмірлі үйге барып кірдім. Тыртиған кәртең әйел көжеге турап салар сәбізін тазалап отыр екен. Мен олардың үй-ішін жазуға келгенімді айттым. Әйел тіксіне қалды, демде құты қашып, сәбізі қолынан түсіп кетті.

— Бізде жазатын ештеңе жоқ. Мұндағы нәрселердің бәрі менікі, нанбасаңыз соттың қаулысын көрсетейін. Бәрі де — менің қалыңдық кезімдегі жасауым, — деді ол.

— Пәлі, бикесі, маған керегі — басқа дүние. Күйеуіңіз кім? — деп жымидым.

— Ол — бұрынғы шенеунік, — деді әйел.

— Ендеше мына санақ қағазын соған беріңіз, жазарын жазып қойсын, мен екінші қаңтарда келіп шығармын.

— Екінші қаңтарда келіп нәрселерімді сыпырып кетпекшісіз ғой? Ол қулығыңызды сезіп отырмын. Жо-жоқ, қағазыңызды ала алмаймын. Ана жолы осындай бір қағазды алып қалып, келген соң күйеуім шыбын жанымды шырылдатқан болатын… Алмаймын!

— Бикесі-ау, мәселе дүние-мүлікте емес, мәселе санақта!

— Әрине, санап тұрып жазасыздар…

— Ойбай-ау, «санап-санап» деп… бұл — халық санағы. Яғни мынаған сіз өзіңізді де жазатын боласыз.

— Е, неге? Өтелмеген борышым бар ма?

— Түуһ, сізге не болған, дұрыстап тыңдасаңызшы былай…

Оған шаруамды өлдім-талдым дегенде әрең ұқтырып, санақ қағаздарын қолына ұстата салдым да, тайып тұрдым.

***

Он тоғызыншы нөмірлі үй.

Онда да әйел ғана болды. Әйел болғанда — жалғанның жартысындайдың дәл өзі. Маңдайыма бір шертсе, — тіл тартпай кетерім даусыз.

Оның өкімет орындарымен араластығы, ресми іс-қағаздарымен таныстығы бары бірден байқалады: не үшін келгенімді айтуға аузымды аша бергенімше-ақ бәрін түсініп үлгеріп, санақ қағазын алып тұрып:

— Мырза, сізге ескертіп қояйын, мен бұған күйеуімді жазбаймын, — деді.

— Неге жазбайсыз?

— Жазбаймын деген соң жазбаймын! Бұдан былай оны күйеуім демеймін де!

— Ол өз шаруаларыңыз ғой, ханым, оны неке орнына айтарсыздар.

— Жо-жоқ, неке орнындағылар маған жаманшылық жасаған жоқ. Бар пәле күйеуімде, келсін бәлем!

— Алайда, ханым, бұл үйдің иесі сол емес пе?

— Иені тапты-ақ! Бұл үйдің иесі — мына менмін! — деді әйел зілденіп.

— Ол осында тұрады ғой?

— Осында тұрады. Бірақ қарасы батқалы үш күн болды. Бір салдақылармен жынойнақ салып кетті де, енді үйге келуге қорқып жүр. Мысықтай мияулатып, шықпыртып алатынымды біледі.

— Әрине, ханым, о жағын өзіңіз білесіз, қабырғасынан қасық жасасаңыз да — еркіңіз, тек оны мынаған жазбай болмайды. Санаққа алынуы керек.

— Жарайды, қағазыңызды алып қалайын, бірақ сізге тағы да ескертерім: мен оны санаққа енгізбеймін! Бұрында «күйеуім» деп жазылған сөздердің бәрін өшіремін, құртамын! Тіпті оның өзін қоса құртса, зауал болар еді. Келсін жексұрын!

***

Он бірінші үй.

Есігі тарс жабық екен. Біраз қаққыладым. «Ой!» деген дауыс естіліп, әлдебір сыбдыр шықты да, есік ақырын ғана ашылды.

Хордың қызы дерліктей бір келіншек қырық бұралып шыға қалды. Қызылы — қызыл, ағы-ақ болып алаурап, алқынып тұр.

Ол мені ертіп кірген бөлмемен қабырғалас және бір бөлме бар екен, сол жақтан әлдененің құлап түскен дыбысы естілді. Еденге топ ете қалған нәрсе офицердің бас киімі екенін байқап қалдым. Ішім қылп етті.

Келіншек отырыңыз демесе де, қонаға келгендей-ақ әбден баптанып отырдым. Көктен тілегенім жерден табылған соң неге отырмайын.

Санақ қағаздарымды жайып салдым да, оларды қалай толтыру керектігін келіншекке асықпай-үсікпей түсіндіруге кірістім.

— Бикеш, бері қараңыз, міне, мынаны толтырудың аса маңызды екі шарты бар. Біріншісі: бүгінгі санақ сәтінде үйде болмай қалған өз кісіңіздің қазір қайда жүргенін мынау тұсқа жазасыз. Екіншісі: бүгінгі санақ сәтінде осы үйге кездейсоқ келіп қалған басқа кісіңіздің аты-жөнін, түпкілікті қайда тұратынын, міне, мына жерге жазасыз.

Келіншектің өңі қуарып кетті. Ал мен сыпайылығымды сақтап:

— Сонымен, сіз мына бірінші сұраққа жауапты дұрыс қайтарып, күйеуіңіздің үйде жоқ екенін жазасыз. Күйеуіңіздің үйде жоқ екені рас қой, ә? — дедім.

— Иә, рас, иә, жол жүріп кетіп еді…

— Жол жүріп кеткенін мен де сездім. Енді мына тұсқа осы үйге кездейсоқ келіп қалған кісінің аты-жөнін міндетті түрде, анықтап тұрып жазуыңыз керек.

— Оһ! — деді келіншек, өңі мүлде боп-боз болып.

— Miнe, он бесінші баптың талабы осылай, өзіңіз окып көріңізші, кәне.

— Білем ғой… ал кім… ол қазір кетеді, — деді келіншек сасқалақтап сөйлеп, әлгі бірдеңе топ ете түскен бөлме жаққа қолын сілтегіштеп.

— Кетсе… барсын! — дедім де, «санақ сәтінде кездейсоқ келіп қалған» қудың кетіп үлгеруіне мүмкіндік бергім келіп, көз қимастай келіншекпен қоштастым.

***

Жаңа жыл өтті. Толтыруға таратылып берілген санақ қағаздарымды жинап алу үшін екінші қаңтарда үйден шықтым.

Өзім таратқан жиырма бір парақты жинап алдым да, дұрыс-бұрысын қарауға отырдым. Көзіме бірінші түскені төртінші нөмірлі парақ болды. Онда үй иесі деген алғашқы жолға да, парақты толтыруға жауапты кісі деген тұсқа да, үй иесінің қолы деген соңғы жолға да Маца Петровичка деп жазылыпты. Ал Йоца Петрович екінші болып тұр: оның үй иесіне қандай жақыншылығы бар делінген бағанға «күйеуі» деп, мамандығы делінген бағанға «еркек» деп жазылыпты.

Мәселенің басын ашып алу үшін Маца бикешке бардым.

— Кешіріңіз, сіздің күйеуініз бар ма?

— Бар.

— Онда мына қағазды дұрыс толтырмапсыз.

— Не дейді?! — деп Маца төстие қалды.

— Мына үй иесі деген бірінші жолға күйеуіңіздің аты-жөні жазылуға тиіс.

— Сіз коңырсытпаңыз. Бұл үйдің иесі — менмін. Пәтерақыны мен төлеймін, бүкіл жұмыстың бәрін мен істеймін, табысты мен табамын, тіпті оны да мен асырап келемін!

— Сонда күйеуіңіз не бітіріп жүр?

— Оның не бітіретінін жазып берген жоқпын ба, мырза? Оның үйде де, түзде де бар бітіретіні сол ғана.

Тілім талғанша түсіндіріп баққанымнан дәнеңе шықпады, «үй иесі, отбасы» Маца санақ қағазын қайта толтырудан мүлде бас тартты.

***

Жетінші нөмірлі парақты толтырған кісі жылғындай жап-жас келіншек болып шықты. Жақында ғана күйеуінен ажырасыпты. Өзінің аты-жөнінен басқа ешбір мағлұмат жазбапты. Барып сөйлеспеске лажым қалмады.

— Бикеш, сіз жасыңыздың нешеде екенін жазбапсыз ғой?

— Сіз жазсын дедім, — деп қасын керді.

— Қуана-қуана жазайын, тек айтып жіберіңізші, жасыңыз нешеде?

— Ха… нешеде екенімді білуге тырысыңыз, — деп келіншек көзінен ұшқын шашты.

— Кәне, бикеш, айта қойыңыз.

— Асықпаңыз. Мен ресми сөйлескендердің ешқайсысына жасымды айтқан емеспін. Жоқтан өзгеге бола сүйрелеп участокқа апарып жауап алғанда да айтып көргенім жоқ, өздері біліп жаза салатын. Неке қию, неке бұзу деген шытырман жайтты поптар анықтап алатын.

— Мен поп емеспін, анықтай алмаймын, бикеш.

— Әй, қу жігіт, бүйтіп монтансыма, анықтай алатын-алмайтыныңды көзің айтып тұр ғой!

Шіркін-ай, дөп басқанға дауа бар ма? Мемлекеттік санақшы деген дәрежеме дақ түспеуін ойластыруға тура келді, — келіншектің жасы жиырма бірде екенін анықтап жаздым.

***

Тоғызыншы нөмірлі параққа шешесі мен қызы ғана жазылыпты. «Жасы» деген тұсқа «шешесі Елена жесір, жиырма алтыда, оның қызы Сойка он сегізде» делінген.

— Бикеш, бұлай болуы мүмкін емес, — деп сыпайылап ескерту жасадым.

— Е, неге? — деп таңданды жесір Елена.

— Қызыңыз он сегізде болғанда сіз қалайша жиырма алтыдамын демекшісіз?

— Мәссаған! Бұл қызды қашан тапқанымды мен сізден гөрі анығырақ білетін шығармын! — деп жесір Елена мықынын таянып, ернін шүйірді.

***

Он бірінші парақта шенеунік Мирок Саричтің қолы тұр. Бір үйде балдызы екеуі ғана екен. Өзі жиырма төртте, балдызы он тоғызда.

— «Отбасылық жағдайы» деген бағанға әйеліңіздің қайтыс болғаны туралы  неге жазбағансыз? деп сұрадым.

— Әйелім қайтыс болмаса қалай жазамын?

— Яғни әйеліңіз тірі ғой? Оны неге жазбадыңыз?

— Не деп отырсыз? Мен бойдақпын, ешқашан үйленген емеспін.

— Бойдақ жігітте бойжеткен балдыз бола ма екен?

— Ә… ол… кездейсоқ келіп қалып еді, — Мирко мырза ептеп күмілжіді.

— Олай болса, дұрыстап қайтадан жазыңыз. Бойжеткенді өзімнің жиен қарындасым еді деңіз.

— Иә, иә, сөйтейін. Сізге көп рахмет!

Ол санақ қағазын алып, «балдызымды» өшірді де, «жиен қарындасым» деп жазды.

***

Он үшінші нөмірлі парақ кеңсе қағаздарын көшіріп жазуға жаттыққан қолмен әдемі толтырылған екен. Тек толтырушының жасы анық емес. Парақ иесі — жесір Мина ханым жалғыздықтан жапа шегіп жүргенін айта қарсы алып:

— Маған бір жәрдем жасап жіберсеңіз қайтеді? — деп қиылды.

— Қолымнан келсе, аянбайын! — дедім.

— Стана бикеш толтырған парақты бере тұрыңызшы, неше жастамын деді екен, көрейін.

Мен сегізінші нөмірлі парақты алып көрсеттім:

— Стана ханым жиырма үштемін депті.

— Өй, ұятсыз неме! — деп Мина ханым екі алақанын шарт еткізе шала бүлінді. — Ол неме қанша жасарғысы келгеннің өзінде де отыз бесте. Оның жастық шағы атамзаманда өткен. Сұрап әуре болмай-ақ түзете салыңыз. Түзетіңіз, жауабын мен беремін!

***

Он жетінші нөмірлі параққа ерлі-зайыптыларға қоса беймәлім біреудің аты-жөні жазылғанын көрдім. Барып анықтауға тура келді. Ол үйдің де отағасын орнынан баса алмай, әйелімен әңгімелесуге мәжбүр болдым. Әйелмен тәжікелескенің — тамұққа кіріп шыққаның деп біл.

— Бикеш, мынаған жазылған мынау мырза кімдеріңіз?

— Жай ғана танысымыз.

— Пәтерде тұра ма?

— Жоқ.

— Туыстарыңыз ба?

— Жоқ.

— Енді кімдеріңіз?

— Танысымыз дедім ғой.

— Осында тұра ма?

— Ол күйеуімнің ежелгі досы. Екеуімізді қосқан кісі. Жақсылығына жақсылық істеп, қолымызда тұрғызып келеміз.

— Күйеуіңіз неше жаста?

— Елуде.

— Ежелгі досы ше?

— Жиырма сегізде.

— Түсінікті. Яғни «қызметі» деген бағанға «ортақтас досымыз» деп жазуыңыз керек.

***

«Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресіңді» мен Нанчика Црвенчанинова деген бикештен көрдім. Аты-жөні бір емес, тура үш парақтан: үшіншіден, он төртіншіден және біріншіден ұшырасты. Шіркін-ау, аты-жөні, жасы бірдей үш әйелдің болуы ешбір ақылға қонбайды емес пе?!

Мен әуелі үшінші нөмірлі үйге бардым. Құдай жолымды оңғарғанда үй иесінің тура өзіне кездесе қалғаным!

— Мырза, ғафу етіңіз, сіздің үйіңізде Нанчика Црвенчанинова деген бикеш тұра ма?

— Тұрады. Соның барынан жоғы жақсы еді, — деді ол, қабағынан қар жауып.

— Маған да керегі сол еді, санақ жұмысымды шатыстыратын болды ақыры.

— Ол жұртты шатыстыру үшін ғана жаралған.

— Жұртты дейсіз бе?

— Иә, жұртты деймін. Ол — менің енем. Он төртінші үйдегінің де, жиырма бірінші үйдегінің де енесі.

— Сонда ол қайсыңыздың үйіңізде тұрады?

— Бәріміздің де үйімізде тұрады.

— Ал санақ кезінде қай үйде болды?

— Ит біле ме соны. Бәріміздің де үйімізде болған шығар.

— Санақ парағын толтырғанда ше?

— Онда осында отырған, шоқиып. Сонсоң арғы бажамның да, бергі бажамның да үйіне барып, санақ сағатында соларда сұқсырдай боп отырған ғой!

— Мына кемпірлерің маған тура тажал болды, не істесем екен, ә?

— Не істесеңіз де мейіліңіз, мырза. Сол тажалдан қашан, қалай құтыламыз деп үш бажа — біздің де миымыз ашығалы, міне, жеті жыл болды!

***

Жиырма бірінші нөмірлі парақ салтақ-салтақ былғанып әрі мыжылып қалыпты. Оны комиссияға алып барудың өзі ұят. Парақты қайтадан толтырып алуға бардым. Басын дымқыл сүлгімен орап тастаған әйелді ғана көрдім.

— Бикеш, сіздің күйеуіңіз мына қағазды дұрыс толтырмапты және былғап тастапты.

— Аты өшкірдің не істегенін айтпаңыз маған!

— Кешіріңіз, немене дедіңіз?

— Ол кеше кешке шошқаша тұмсығымен жер сызып мас болып келді де, мені сілейтіп салды. Андағы қағазға қарасаңызшы, мені қай тұсына, не деп жазғанын оқысаңызшы!

Қағазға үңілдім. Онда әйелі туралы тіпті бір ауыз дерек жоқ екен.

— Сізді мүлде жазбапты, — дедім.

— Жазған, жазған. Қағаздың сыртынан, төменгі жағынан іздеңіз. Ол мені әдейі сол тұсқа жазған болатын.

Рас екен. Оны қағаздың екінші бетінен, үй хайуандарын жазатын бағаннан таптым, — «шошқаларың бар ма?» деген тоғызыншы пунктке: «бар, ол — менің қатыным Мария» деп жазыпты. Ол парақты да қайтадан толтыруға тура келді…

Аударған Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ.