Шынығып, ширап шығамыз. Елбасының серпінді сөзі осыған сендіреді
Мен біздің бұл дағдарысты жеңетінімізге, жақсы күндер келіп жеткенде оны қалай еңсергенімізді еске алатынымызға сенемін.
Ондай күндер міндетті түрде келеді.
Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ.
Шынығып, ширап шығамыз.
Елбасының серпінді сөзі осыған сендіреді
Ердің басына не келіп, не кетпейді деуші едік. Тарихтың небір сын сағаттарын сөз еткенде елдің басына не келіп, не кетпейді деп те айтатынымыз болатын. Енді, міне, әлемнің басына не келіп, не кетпейді деп сөйлеуге де бірте-бірте баратын сыңайлымыз.
Жақында Америка Құрама Штаттарындай алып елдің ішкі өмірімен апта аралығында болса да танысуға мүмкіндік алған жайымыз бар. Қайран қалдырарлық күрделі үдерістер жүріп жатыр онда. 8 қаңтар күні Дж.Мэйсон университетінде сөйлеген Барак Обаманың сөзінде тек бір жылдың өзінде, 2008 жылы ғана 2 миллиондай жұмыс орны жоғалтылғаны айтылған. Ертеңінде, 9 қаңтарда АҚШ-тағы 2008 жылғы жұмыссыздық деңгейі жөнінде ресми ақпарат жарияланған. Сол ақпаратқа сәйкес, жұмыссыздық деңгейі соңғы 16 жылдың ішіндегі ең жоғары шегіне жетіп, 7,2 пайызды құрапты. Тек бір айдың өзінде, өткен жылдың желтоқсанында ғана 524 мың жұмыс орны жабылған, сөйтіп елдегі жұмыссыздар саны 2,6 миллион адамға жеткен. Бұл – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі ең жоғарғы көрсеткіш. Барак Обама университетте сөйлеген сөзінде өндіріс деңгейі соңғы 28 жылдың ішіндегі ең төменгі көрсеткішке барғанын айтқан еді. Желтоқсан айында рецессия АҚШ-тағы 50 штаттың 33-ін қамтығанын біз де жазғанбыз. Барак Обама, тіпті, жұмыссыздық деңгейі екі есеге артуы, ал ел экономикасы 1 трлн. долларды жоғалтуы мүмкін дегенді айтып отыр.
Ғасырлар тоғысындағы ғажайыптардың бірі саналатын Қытай экономикасында да 2008 жылдың аяғына қарай бәсеңдеу үдерісі байқала бастады. Басқа елдерді айтып жатпай-ақ қояйық.
Иә, дүниені дағдарыс дендеп тұр. Адамзат арғы-бергіде дәл осындай қиындықты бастан кешіп көрген емес. Елдік, өңірлік дағдарыстар болған. Тіпті, Америка Құрама Штаттарындай алып елді тұтас қамтыған ұлы күйзелісті де біледі тарих. Бірақ, бүкіл әлемге тұтас қауіп төндіргелі тұрған мұндай дағдарыс дүние дидарында бұрын-соңды болмағаны анық.
Жақында Максим Бланттың жұрт айтып жүрген кітабы қолымызға түсті. Аты – «Финансовый кризис» (М.,Аст.Астрель. 2008). «Почему он начался. Как долго продлится. Как выжить. Как на нем заработать» деген тақырыпшасы тағы бар. 286 беттік еңбекте автор өзінше осының бәрін қолымен қойғандай түсіндіріп шығады. Тіпті, апырмай, мына кісі Ресей Үкіметін неге басқармай отыр деп таң қалғандайсыз.
Оңай мәселелердің оңай шешімдері болады. Күрделі мәселелердің оңай шешімдері болмайды. Бұл арада біз әлемдік қаржы дағдарысы қалай басталды, оған кінәлі кім, алдын алудың жолы жоқ па еді деген сияқты сауалдарға жауап іздеп, бас қатырмай-ақ қояйық. Болар іс болды. Нұрсұлтан Назарбаев «Российская газетада» жарияланған «Дағдарыстан шығу кілті» атты мақаласында айтқандай, «Осыған байланысты айыптылар мен кінәлілерді іздеу қажетсіз іс». Шынтуайтында, соларды іздесеңіз де дәл табу қиямет-қайым шаруа. «Бүгінде елдер мен континенттерді тітірентіп тұрған жаһандық әлемдік дағдарыс – бұл адамзат әлі біліп болмаған айрықша құбылыс. Ол әлем тарихында теңдесі жоқ және әлемдік тәртіпті, барлық экономикалық бастауларды түбегейлі өзгертетін құбылыстар санатына жататыны анық. Сондықтан да оны талдауға, ой елегінен өткізуге және еңсеруге барлық ескі догмалар мен стереотиптерді қайта қарастыратын жаңаша көзқарас қажет», дейді өз мақаласында Қазақстан басшысы. Дейді де сол жаңаша көзқарастың жарқын үлгісін өзі көрсетеді.
Назарбаевтың бұл еңбегінде ешқандай дайын рецепт ұсыну, ешкімге кеңес беру жоқ. Өйткені, Назарбаевтың өзі де ізденіс үстінде. Мақалада дағдарыстың дауасын табуға ұмтылыс бар. Ең бастысы – біздің түбегейлі жаңа, әлемдік экономиканың, саясаттың және жаһандық қауіпсіздіктің басқаша құрылған моделін жасау шебінде тұрғанымызды мойындаудың батылдығы бар. «Түбегейлі жаңаруды бастау үшін бізге бүкіл ойлау жүйемізді жаңарту керек», дейді мақала авторы. Солай дейді де жаһандық ойдың күн тәртібіне жеті қарапайым сұрақ шығарады. Қарапайым сұрақтардың жауабы қарапайым бола бермейтіні белгілі. Автордың айтқанынан да қарапайымдатып айтсақ, қазіргі шын мәніндегі әлемдік валюта заң жүзінде солай болып табыла ма? Оның бір елде ғана шығарылуы демократиялық болып табыла ма? Соның сұранысы мен ұсынысының баланс тетігі бәсекеге қабілетті және еркін болып табыла ма? Әлемдік валюта рыногы өркениетті болып табыла ма? Ол әлемдік қоғамдастықтың бақылауында болып табыла ма? Оның туындатушы жүйесі және эмиссиясы бүкіл әлем алдында жауапты болып табыла ма? Әлемдік валюта жүйесі тұтастай әлемді дамыту мақсаттарына қаншалықты сай келеді?..
Жоқ, Елбасымыз өзіне тән кішіктікпен «қарапайым» дегенімен, бұл сұрақтар тіпті де қарапайым емес. Нұрсұлтан Назарбаев ендігі жерде әлемде ешқандай да ұлттық валюта әлемдік валюта функцияларын тиімді алып жүре алмайтынын ашық айтқан: «Жаңа әлемдік валюта жүйесінің бүкіл тетіктері ғасырдың, әлемнің және адамзаттың алда болатын сынақтарын озық мониторингтеудің арнаулы негізінің жүйесінде және жоғарыда аталған қарапайым жеті қағидаттың негізінде құрылуы тиіс».
Қазақстан басшысының әлемдік саяси және экономикалық ойға қосқан үлесі деп бағалана бастаған бұл мақала қазірдің өзінде әлем сарапшыларының талқысына түсті. Интернеттегі бірер мақаланы ғана мысалға келтірейік. Мәскеу мемлекеттік университетінің ақпараттық-талдамалық орталығының директоры Наталья Харитонова novgaz.kom сайтына салынған «Разбегающиеся «волны» атты жарияланымында былай дейді: «2 ақпанда «Российская газетада» Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың анық стратегиялық сипаты бар бағдарламалық мақаласы жарияланды. Мақалада дағдарыстан кейінгі әлемнің жүйе құраушылық бастауларында бүгінгі әлем арқау етіп отырған жайлар болмайтындығы айтылған. ҚР Президенті адамзат өз тарихында алғаш рет бетпе-бет келген мына жағдайға кінәлілерді іздеп жатпауға шақырады. Ықпалдастық сипатындағы бастамаларды дәйім көтеретін дәстүрін ұстана отырып, Нұрсұлтан Назарбаев мәселелерді бірлесе шешуге, экономиканың, саясаттың және жаһандық қауіпсіздіктің жаңа модельдеріне негізделген қағидатты түрде жаңа әлемдік жүйені құруға үндейді». Мақаланың аяқ жағында автор: «Казахстанское и российское экспертное сообщество который раз признает за Нурсултаном Назарбаевым титул самого влиятельного и успешного политика на постсоветском пространстве», деп атап айтқан. Тағы бір жарияланымда (іa-centr.ru): «Осы мақаланы оқып отырғаныңда философияның, экономиканың, социологияның классиктері мен бүгінгі бедел иелері Карл Маркстің, В.И.Лениннің, М.Вебердің, Дарендорфтың, В.И.Валлерстайнның, П.Бурдьенің, П.Штомпканың, С.Хангтингтонның, Ж.Бодриярдың, сондай-ақ өздерінің ғылыми еңбектерін капиталистік қоғамның табиғатын, оның заңдылықтары мен трансформациялану жолдарын тануға арнаған көптеген адамдардың іргелі жұмыстары еске түседі», делінген. Мақала авторының: «Давостағы Бүкіләлемдік форум мен ЕурАзЭҚ (2009) саммиті адамзат бұрын көріп-білмеген экономикалық жүйелі дағдарыстан шығудың жолдары жайындағы Жаңа Идеяларды тарату ғылымның әлеуметтік институттарының шаруасы, интеллектуалдардың және ұлттық ауқымдағы сарапшылар топтарының міндеті ғана болудан қалып барады. Жаһандық дағдарыс одан шығудың жаһандық жобаларын қажет етеді. Жоғары деңгейдегі бірқатар саясаткерлер жаңа көзқарастардың идеологтары мен конструкторлары, таратушы тұлғалары болып сөз алуда. Ел Көшбасшысы үшін негізінен тән емес міндетті – ұлттық мүдделерден жоғары көтеріліп, бүкіл адам баласының игілігі үшін қызмет ету міндетін Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің алдына қойып отыр», деген сөздері әрқайсымыздың мерейімізді тасытады.
Нұрсұлтан Назарбаев тек қана көлеңкеден тұратын құбылыс болмайды дейтін қарапайым қағиданы ұстанады. Қаржы дағдарысының да тек қана жағымсыз жақтардан құралуы көкейге қонбайды. Оны айтасыз, Елбасымыз тіпті: «Бұрын біздің әлемнің ешқашан өз болашағын іс жүзіне асыру секілді өзін-өзі жаңарту үдерісінің мұндай қайталанбас мүмкіндіктері болған емес», деп тұрып қадап көрсеткен. Демек, бұл дағдарысты еңсеру – бүкіл адамзат үшін беріліп отырған мүмкіндік. Бұл мүмкіндік – жаңару мүмкіндігі. Қайталанбас мүмкіндік. Әлемдік қоғамдастықтың белді бір мүшесіне айналған Қазақстан үшін де бұл сынақ жас мемлекетіміздің бұғанасын бекітіп, қабырғасын қатайта түсудің мүмкіндігі.
Президент 12 ақпанда, «Нұр Отан» партиясының 10 жылдығы аталған күні осы жайында айтты.
«Дағдарыстан шығудың екі жолы бар: не біз отырып алып, көз алдымыздағының қалай қирап жатқанын қадағалаймыз, не белсенді жұмыс істеп, дағдарыс арқылы болашақтың қамын жасаймыз.
Бұл – жаңа міндет.
Егер дағдарыстан ұтылмай шығу мүмкін болмаса, онда дағдарыстың күйретуші күшін біз үшін басы артық нәрселерден арылуға бағыттау керек. Солай ету арқылы біз жаңа болашақтың құрылыс алаңын тазалаймыз».
Бұл – жаңа міндеттің жаңа тұжырымдамасы. Жапонның дәстүрлі күресінде айкидо деген әдіс бар. Ол өзі тек қорғаныс мақсатында қолданылады. Айкидоның мәні – қарсыластың күш-қуатын оның өзіне қарсы пайдалану. Қатты соққыны қатты серпігенде қорғаныстың өзі қарсы шабуылға айналып кетеді. Жас күнінде күреспен кәдімгідей айналысқан Елбасымыз мұны жақсы біледі.
Президент елдің беделді де белді, басқарушы партиясына айналған «Нұр Отанның» халықтық тұғырнамасын орындау өткен екі жылдай уақыттың ішінде қомақты нәтижелерге қол жеткізгенін, мемлекет өзінің әлеуметтік міндеттерін ойдағыдай орындау үшін қолдан келгеннің бәрін де жасап жатқанын нақты мысалдармен келісті көрсетті. Бұл – айтуға ғана оңай. Шын мәнінде бүкіл әлемде дағдарыс дендеп, біздің сыртқа шығаратын мұнайымыздың, газымыздың, металдарымыздың бәрінің құны құлдилап, бюджетке экспорттық түсім күрт кеміп кеткен қазіргідей күрделі кезеңде 2009-2011 жылдарға белгіленген бюджеттегі жалақыны, зейнетақыны, әлеуметтік төлемдерді жылма-жыл өсіріп отыруды, оны инфляция деңгейін ескере отырып өсіруді жүзеге асыруды тағы да қуаттау тек қуатты мемлекеттің, ертеңіне сенімді елдің, еліне сенген ердің ғана айтары. Тіпті бар ғой, дәл қазір Нұрсұлтан Назарбаев: «Айналайын халқым, өткен жылғы Жолдауда осындай межелер белгілеп едік. Оны орындай бастап едік. Қазір, өкінішке орай, жағдай өзгерді. Бүкіл әлемді дағдарыс теңселтіп барады. Дағдарыстың шарпуын біз де сезіне бастадық. Сондықтан, үш жылдық бюджетте ойластырылған өсімдердің кейбірін кейінге қалдыра тұруға тура келеді», десе де елім деген ерге мұнан қиын кездерде де сенген, екі тізгін, бір шылбырды қолына берген, соңынан ерген халқы Елбасын дұрыс түсінер еді. Президент ондай сөзді айтып отырған жоқ. Президент халықты жасампаздық жолға бастайтын жұмыстың жөнін айтып отыр, қазақстандықтарды қиындыққа қарсы қайрап салып отыр, көп ұлтты халқымыз осындай шешуші шақта да белді бекем буып, тәуелсіздік туының төңірегіне тығыз топтасарына, келешектегі кемел күндерге бір үйдің баласындай, бір қолдың саласындай болып ұмтыларына сеніп отыр.
Президент қаржы қиындығын еңсерудің мемлекет тарапынан атқарып жатқан шараларын, атап айтқанда, дағдарысқа қарсы қиын да болса қажетті қадам – теңге девальвациясын, шағын және орта бизнесті, аграрлық секторды, тұрғын үй құрылысын қолдауға қомақты қаражат бөлуді қадап көрсетті. Өнімдері өтпей, тығырыққа тірелуі әбден мүмкін тау-кен және өндіруші кешендердің басшылары жұмысшыларды қысқартпау, тіпті болмаса жарым-жартылай жұмыс аптасын енгізу, жалақының негізгі бөлігін сақтай отырып, уақытша басқа жұмысқа ауыстыру, өндіріс толық тоқтап қалған күнде де жалақының жартысын төлеу жөнінде міндеттеніп, екіжақты меморандумдарға қол қойғанын, мынандай қиын жағдайда ақылы оқуына ақша таба алмай қалуы мүмкін студенттерге ұзақ мерзімді жеңілдетілген несиелер беру, жақсы оқитындарға қосымша мемлекеттік білім гранттарын бөлу шаралары ойластырылып жатқанын жеткізді.
Елім дейтін, елінің қамын жейтін әрбір қазақстандық бұл қадамдарға азаматтық алғысын айтары анық. Бірақ, алғыс айтып, риза болып қою аздық етеді. Қазіргі жағдай әрбір адамнан жинақылықты, жауаптылықты талап етеді.
«Қамданған қапы қалмайды», дейді халқымыз. Қазақстан да қамданудай қамданып жатыр. Дағдарыстың алдын алу шараларын әлемде бұрынырақ қолға алған елдердің бірі Қазақстан екенін бүгінде барша жұрт көріп-біліп отыр. Бұл орайда ең алдымен біздің соңғы жылдарда бюджетті мұнай мен газдан түскен табысты қоспай жасақтап жүргеніміз, еліміздің ертеңіне қызмет ететін Ұлттық қорды дер кезінде құрғанымыз қай жағынан да өзін-өзі ақтағанын анық айта аламыз. Алданып қалған үлескерлердің үйлерін салып бітіруге қажетті қосымша қаржы сол қордан шығарылды, несие дағдарысына байланысты банктерімізді алдан тосар қиындықтарды ескеріп, олардың капиталын арттыру да сол қордың есебінен жасалды. Осының арқасында енді біздің белді банктеріміз шағын және орта бизнесті несиелеуді жалғастыра беретін болады. «Қоя жесең қой қалады, тарта жесең тай қалады» дейтін қазақ нақылы бүгін бар екен деп қазынаны ысырап етудің жөнсіздігін, алыстан ойлап, болашақты барлап жүру керектігін еске салып тұр.
Елбасымыздың тапсыруы бойынша Үкімет дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасын дайындады. Оның ойдағыдай орындалуына қатаң бақылау орнатылады. Босаңсуға бой алдырғандар қатаң жауапқа тартылады. Елімізде қазір сыбайлас жемқорлық сынды қоғамдық індетке қарсы жаппай күрес ашылып, қылмысқа араласқандардың, қолы былғанғандардың жолы кесіліп жатыр. Сонымен бірге жұмыстағы қателік үшін де, кемшілік үшін де, сенімді ақтамағаны үшін де жауапкершілік талап етілетінін лауазымды тұлғалар ұмытпайтын болса екен дейміз. Ұмыттырмайтын болсақ екен дейміз.
Дағдарысқа қарсы тұру тек Үкіметтің, әкімдіктердің шаруасы еместігін әрбір адам сергек сезінуге тиіс. «Өкімет өлтірмейді» дейтін баяғы бейқамдықты, қазақы кеңбалақ жүрісті, жағдайымыздың жақсаруына байланысты кейінгі кезде қайта басталған шашпа-төкпелікті енді қою керек. Нарық халқымызды қазірдің өзінде едәуір ширатып үлгерді. Әлі де ширата түседі. Іскер болатын, үнемшіл болатын, еңбекқор болатын кез келді. Балаларымызды да солай үйрететін кез келді. Сөзбен емес, іспен, өзіміздің күнбе-күнгі нақты ісімізбен, жақсы үлгімізбен. Мына заман жанталастың, жағаластың заманы, бәсекелестіктің заманы. Бұл заманда білімділер ғана, біліктілер ғана, еңбекқұмарлар ғана, ойын да, бойын да таза ұстай алатындар ғана озуға тиіс. Дәл қазір барлық істе бірдей дәл солай болып тұрмағаны да рас. Бірақ, мұның бәрі өткінші, уақытша. Арам жолмен ақша тауып, асыр салып, үріп ішіп, шайқап төгіп жүргендердің, ебін тауып екі асамағандарға шекесінен қарап жүргендердің аяғына тұсау салынбай қоймайды. «Нұр Отан» халықтық партиясының сыбайлас жемқорлыққа қарсы ашқан халықтық майданы бұл істі жеріне жеткізбей қоймайды. Елбасымыз бастап, халқымыз қостап орнатып жатқан әділетті, демократиялық қоғам бәрін де орын-орнына келтіреді. Адалдың аты озады.
Әлем дағдарыстың неше түрін көрген. Адамзат солардың бәрін еңсерген. Осыдан небәрі он жыл бұрын Оңтүстік-Шығыс Азиядан басталған қаржы дағдарысы да есімізде. Оның біздің ел экономикасына ететін теріс ықпалын қалай болдырмағанымыз да есімізде. Бұл дағдарыс та еңсеріледі. Қазақстан экономикасының тәуелсіздік жылдарындағы жинақталған әлеуеті дағдарыстың мүмкін болатын әсерін еңсеруге қабілетті екенін Президент бірнеше рет қадап айтты. Ол үшін бізде жер байлығы да жетеді, ел байлығы да жетеді. Ел байлығы дегенде біз халқымыздың білімі мен білігін айтып тұрмыз, бәрінен бұрын көп ұлтты Қазақстан халқының басты байлығын – дәстүрлі достығын, ауызбіршілігін, татулығын, шыдамдылығын, кеңдігін айтып тұрмыз. Дағдарыс тұсында қоғамның тастүйін бірлігі қай кездегіден де керегірек, қай кездегіден де маңыздырақ. Бүгінде барлық әлеуметтік топтар, барлық саяси күштер бір мақсаттың – жаһандық қаржы дағдарысының теріс әсерін әлсірету мақсатының жолында топтасуға тиіс. Жекелеген мәселелер төңірегінде саяси партиялар айтысып-тартыса беруі мүмкін, мұның өзі табиғи жай. Бірақ, мына басты мәселеде – туған елімізді, сүйікті Отанымызды, қымбатты Қазақстанымызды жаһанды жарға тіреп тұрғандай қиыншылықтың қыспағына түсірмеу, тәуелсіздігімізді тұғырлы ету, мемлекетімізді мығым ету мәселесінде айтысып-тартысатын нәрсе жоқ. Бұл – бүкілхалықтық тарихи міндет. Президент өзі басқаратын «Нұр Отан» партиясы саяси және қоғамдық күштердің кең ауқымын өз төңірегіне біріктіретін қуатты саяси ұйымға айналуы керектігін ерекше айтты. Дәл осындай кезде қазіргі қаржы қиындығы ел басшылығының жіберген қателіктерінен орын алғандай етіп жеңіл сөйлеу, жаһандық сипаты бар күрделі құбылыстың теріс әсерлерін көре сала табалай қалу, айлығы азайып немесе жұмысын жоғалтып жүрген жандарды желіктіріп, алаңға айдап салу, сөйтіп егемендіктің елең-алаңындағы қолға алты айлап айлық алмай жүрген жылдарда да сақтап қалған, сүттей ұйыған татулығымыздың шырқын алу келер күндердің, балаларымыздың, немерелеріміздің наласына қалу екенін ешкім де есінен екі елі шығармасын. «Қиын күндерде біздің халқымыз қашанда біріге білген, соның арқасында жеңіске жете білген. Қазақстанның кез келген азаматы немесе елдегі кез келген саяси күштер қазір біздің Тәуелсіздігіміз бен мемлекеттілігімізге берілгендіктің сынағына түскелі тұр», – Президент осылай деді.
Елбасымыз осы сынақтан түптеп келгенде еліміздің ұтары да табыларына, қиыншылық жағдайында жұмыс істеу тәжірибесін толықтыра отырып, әлемдік қаржылық дағдарыстан Қазақстанның экономикасы да, қоғамдық құрылымы да анағұрлым ширап, шынығып шығарына да сендіріп отыр. Дағдарыстың да өзінің жақсы жақтары бар, біз мұның әлі пайдасын да көреміз, дейді Нұрсұлтан Әбішұлы.
Президентті бұлайша сенімді сөйлетіп отырған мына біздерміз. Осы он жеті жылдың ішінде халқымыз қазір болуы мүмкін деп отырғаннан да күрделі қиындықтарды көрді, жарты жылдап жалақысыз жүрген аса ауыр кезеңді де бастан кешті. Соның бәрінде халқымыз Нұрсұлтан Назарбаевқа ел бастайтын азаматымыз деп сеніп, қиындықты да, қуанышты да бірге көріп, жұмылған жұмысымыздың жемісін бірге теріп келеді.
Алдағы кезде де солай бола береді.
Қазақстан алға баса береді, асудан асуға аса береді. Халқымыздың жасампаздық жолы жалғаса береді. Елбасымыздың серпінді сөзі соған сендіреді.
Тағы да Нұрсұлтан Әбішұлына құлақ түрейікші:
«Мен біздің бұл дағдарысты жеңетінімізге, жақсы күндер келіп жеткенде оны қалай еңсергенімізді еске алатынымызға сенемін.
Ондай күндер міндетті түрде келеді».
Әдеттегідей «Айтқаны келсін!» дей салу аз бүгінде. Айтқанын келтірейік, ағайын!
Сауытбек АБДРАХМАНОВ.